بخش نخست
حسین قدرتی: خیام با اینکه نمی خواست شاعر خوانده شود وشاعر پیشه باشد، اما بااین همه سرآمد رباعی سرایان ایران شناخته شد واز این راه شهرت عظیمی دردنیا کسب کرد،
هرچند نخستین موفقیت او درجهان پس از ترجمه کتاب جبر ومقابله وی حاصل شدکه در پاریس ترجمه وانتشار یافت ولی ارزش ومرتبه عمق فکر وحکمت وادب وی پس از ترجمه رباعیاتش شناخته وآشکار گردید، که مشهورتر ازهمه ترجمه ها، ترجمه فیتزجرالد است.
لازم است بگویم که تا کنون آثار ادبی هیچ شاعر پارسی زبان به اندازه خیام به دیگر زبان های زنده دنیا ترجمه نشده است.
آلفرد تنیسون درتفریظی که بر ترجمه فیتزجرالد می نویسد می گوید؛
درزبان انگلیسی ترجمه ای زیباتر و دلپذیرتر ازاین نغمه شرقی وطلایی ندیده ام،
رندبزرگوار شما خیام سیاره ای است چون خورشید که خود را در فضا پرتاب کرده وبه همه جا روشنایی می بخشد درحالی که خود تکیه گاهی ندارد.
سخن شناس مشهور انگلیسی، الدریج راجع به خیام به مصداق این شعر کسایی چنین می گوید؛
گذاشتند و گذشتیم وبودنی همه بود
شدیم و شد سخن ما فسانه اطفال
گذاشتند وگذشتند کسی نمی داند به کجا رهسپار شدند، اما آن کس که در نیشابور ازچند قرن پیش به دانشمندان و سخن شناسان فیض می بخشد و هنوز هم آن فیض را به جویندگانش می بخشد، حکیم عمر خیام است.
افسر عالی رتبه وادیب سخن شناس آمریکایی ضمن نطقی در کلوپ عمر خیام درسال ۱۸۹۲که درانگلستان تآسیس شده و هنوزهم باقی است چنين گفت؛
نخستين بار که ترجمه رباعیات خیام را باترجمه فیتزجرالدرا خواندم درخود هیجانی احساس کردم که هرگز فراموش نخواهم کرد
ترکیب کلام زیبا وزبان ساده وبی تکلف چندان مرا مجذوب نکرد بلکه فلسفه بسیار عمیق ودرک عالی وی ازمعانی حیات وآرامش روح واعتدالی که این مرد حکیم دربرابر حیات و ممات نشان می دهد موجب تحسین و شگفتی من گردید.
یکی از ناقدان نکته سنج وموشکاف فرانسه به مناسبت ترجمه شارل گرلو که خیام را برادر توآم هملت می شناسدچنین می گوید؛
قرن ها قبل از آن که شکسپیر هملت را به وجود آورد، روح دیگری درشرق که خیام باشدتلخی جام زندگی شکسته دلان را در قالب رباعی هایی ریخت که به مراتب، بلیغ تر وشیرین تر از هزاران منظومه‌ی دیگر است،
دیوان گوته که مشحون به زهر خنده های تمسخر آمیز است، ترانه های هانری هاینه که تار وپودش از غم ها. آلام های بی پایان آمیخته است و نغمه های
( لی-تا-ثی-هه) چینی هیچکدام به پایه رباعیات خیام نمی رسد وهیچ چیز نمی تواند هیجانی را که از رباعیات این حکیم حاصل می شود به وجود آورد،
این ایرانی سالهاست دم فرو بسته هنوز در گوش ما نجوا می کند، نجوایی آمیخته با هیجان که جان می دهد وروان می بخشد اما متاسفانه باید عرض کنم که این حکیم آراسته جانبخش در میان هم وطنان خود سیمایی ناشناخته دارد وبسیار مغشوش ومشوش دارد!
در دایره ای کامدن و رفتن ماست
آن را نه بدایت نه نهایت پیداست
کس می نزند در این معنی راست
کین آمدن از کجا ورفتن به کجاست