کتاب «ظل‌السلطان در تبعید» تالیف مرتضی نورائی از سوی نشر شیرازه به بازار کتاب آمد. این کتاب به بازکاوی ابعاد مختلف زندگی این شاهزاده قاجاری، به ویژه دوران تبعید او در اروپا، می‌پردازد. این کتاب با تکیه بر اسناد دست اول و منتشر نشده وزارت خارجه بریتانیا، روایت تازه‌ای از ظل السلطان و فعالیت‌های او در تبعید را ارائه می‌دهد.
سرگذشت یا به عبارت دقیق‌تر سرانجام مسعودمیرزا ظل‌السلطان پسر ارشد ولی محروم از سلطنت ناصرالدین شاه در واپسین روزهای ایام زندگانی‌اش در سال‌های مقارن با جنگ اوّل جهانی - موضوع اصلی این مجموعه - به دو دلیل حائز اهمیت است. یکی در مقام پرده آخر از یک رشته تحرکات پی در پی سیاسی که بین سعی و تلاش برای کسب تاج و تخت پادشاهی و حفظ یا اعاده حداقلی از قدرت محلی در نوسان بود و دیگری اطلاعات جدیدی که درباره سیاست‌های متفقین در قبال ایران در جنگ اوّل جهانی ارائه می‌دهد. تصور اغراق‌آمیزی که پاره‌ای از سیاستمداران ارشد بریتانیا از قدرت و حشمت ظل‌السلطان داشتند و بر باد رفتن این تصورات و انتظارات حاصل از آن در اولین برخورد با واقعیت‌های سیاسی ایران آن روزگار شکل گرفت. مسعود میرزا ظل‌السلطان از شاهزادگان دوره قاجاریه و پسر ارشد ناصرالدین شاه، از نظر تمول و ثروت و طول مدت حکمرانی و قدرت، یکی از رجال شاخص و منحصر به فردی است که با هیچ‌یک از اقوام خود قابل مقایسه نیست. وی در طول مدت عمر خود، سی و چهار سال متوالی حاکم اصفهان و قریب چهل و پنج سال متناوب حاکم مازندران و اصفهان و فارس و مدتی نیز فرمانروای مطلق العنان هفده شهر ایران بوده است. وی در روز بیستم صفر سال ۱۲۶۶ ه.ق به دنیا آمد. او سه سال از مظفرالدین شاه بزرگتر بود ولی چون عفت‌السلطنه از دودمان شاهان قاجار و از زن‌های عقدی ناصرالدین شاه نبود، ظل‌السلطان به ولیعهدی انتخاب نشد. حسرت ولایتعهدی، از اوان کودکی حسادت برادرش مظفرالدین میرزا را در جانش بر انگیخت و تا پایان عمر، آرزوی مالکیت و پادشاهی یک دم از مخیله‌اش دور نشد. پارک مسعودیه تهران، باغ نو، باغ حاجی آباد، باغ ابریشم، باغ اکبرآباد، شکارگاه و عمارت قمشلو و ابنیه قهدزیجان و کوجان اصفهان، میل وافر شاهزاده قاجار را به ملک و دارایی نشان می دهد.
اقدامات مثبت ظل‌السلطان در اصفهان
کارنامه ۳۴ ساله حکمرانی ظل السلطان در اصفهان به‌کلی منفی و سیاه نبود، زیرا تشکیل قشون منظم، تأسیس روزنامه فرهنگ، افتتاح مدرسه همایونی به سبک جدید یا مدرسه نظامی برای تعلیم داوطلبان قشون از جمله اقدامات ظل السلطان در اصفهان است. عبدالمهدی رجایی، اصفهان‌شناس و پژوهشگر تاریخ اجتماعی بر این باور است که مسعود میرزا ظل‌السلطان از آن شخصیت‌هایی است که هنوز به ترازوی نقد صحیح توزین نشده است. شاید از آنجا که او مخرب گنجینه‌های تاریخی اصفهان بود، دور از انتظار نباشد که اصفهانی‌ها از دست او سخت عصبانی باشند.
مسعود میرزا روزنامه فرهنگ اصفهان را در این شهر به راه انداخت و ۱۳ سال به طور مداوم آن را منتشر می‌کرد. در این روزنامه می‌توان اقدامات مثبت او را مشاهده کرد. وی انجمن شهر را بر پا کرد و مصوبات این مجمع نیز باید به تصویب ظل السلطان می‌رسید اما به‌هرحال مجمعی بود که ذهن‌ها و فرایندها را برای تأسیس نهادهای دموکراتیک‌تر در آینده آماده می‌کرد. او سپس مجلس تجار را در اصفهان و نخستین مدرسه به سبک جدید را در عمارت هشت‌بهشت پایه‌گذاری کرد. این مدرسه دو-سه سالی بیشتر برپا نبود و به دلایلی که هنوز به‌درستی مشخص نیست، تعطیل شد؛ اما به مردم اصفهان آموخت که دانش‌آموزان بهتر است به‌جای زمین، روی نیمکت بنشینند و با تابلو و آزمایشگاه و کتابخانه درس بخوانند.
ظل‌السلطان همچنین دستور تشکیل «انجمن پزشکان اصفهان» را داد. وظیفه این انجمن رسیدگی به بیماری‌های واگیر و معضلات بهداشتی شهر بود و در این میان به تعمیر بناها عمومی شهر نیز می‌پرداخت. مرمت پل خواجو، خالی کردن میدان نقش جهان از کاسبان مزاحم و مرمت آن، مرمت میدان چهار حوض، بازسازی چند چشمه از سی‌وسه پل که بر اثر سیل تخریب شده بود، مرمت بازارچۀ بلند و کاروانسرای آن (هتل عباسی کنونی) و اختصاص آن به سربازان، مرمت چهلستون و هشت‌بهشت و همچنین تأسیس موزه‌ای برای چهلستون از جمله اقدامات این انجمن بود، نکتۀ مثبت دیگر در کارنامۀ ظل‌السلطان، امنیت حاکم بر این منطقه در طول سه دهه حکمرانی او بود.