جنگنده F-۳۵ یکی از پیشرفته‌ترین و نیرومندترین هواگرد‌های نظامی عصر حاضر است که قابلیت‌های پیچیده‌ی آن، توجه بسیاری از کشور‌های قدرتمند را به خود جلب کرده است. چه آنهایی که خواهان داشتن آن در ناوگان نظامی خود هستند، و چه آنهایی که در تلاش‌اند راهی برای مقابله با آن بیابند، ناچارند با این واقعیت روبه‌رو شوند: این هواپیما «برای ناپیدا بودن طراحی شده است»؛ جمله‌ای که شرکت لاکهید مارتین (Lockheed Martin)، سازنده‌ی این هواپیما، به‌عنوان شعار به‌کار می‌برد.
به گزارش یک پزشک، ویژگی‌های پنهان‌کار این جنگنده، از سامانه‌های پیشرفته‌ی حسگر گرفته تا شیوه‌ی خاص ذخیره‌سازی سوخت، رنگ جاذب امواج راداری (Radar-Absorbing Paint)، و حتی زوایای طراحی‌شده‌ی خاص اجزای بدنه، همگی در جهت اجتناب از شناسایی طراحی شده‌اند.
با این‌همه، واقعیت این است که هیچ فناوری پنهان‌کاری‌ای نمی‌تواند هواپیما را کاملاً نامرئی کند. دولت چین مدعی شده است که با استفاده از فناوری مبتنی بر سامانه‌ی ماهواره‌ای «بیدو» (BeiDou)، قادر به ردیابی جنگنده‌هایی مانند F-۳۵ است. نکته‌ی جالب توجه اینجاست که این ردیابی، نه از طریق خود بدنه‌ی هواپیما، بلکه به‌واسطه‌ی یکی از نقاط ضعف آن انجام می‌شود: ستون گاز داغ خروجی موتور (Exhaust Plume).
سامانه‌ی بیدو و شناسایی از طریق آشفتگی‌های حرارتی
براساس آنچه منابع چینی گزارش کرده‌اند، فناوری بیدو می‌تواند ویژگی خاصی از هواپیما‌های پنهان‌کار، یعنی اثرات حرارتی خروجی موتور، را به‌عنوان نشانه‌ای قابل‌ردیابی مورد استفاده قرار دهد. به عبارت دیگر، با شناسایی و مکان‌یابی آشفتگی‌های حرارتی یا نوری در فضا، می‌توان تصویری از هواپیمایی ساخت که در حالت عادی از دید رادار‌ها پنهان مانده است.
در ابتدای ۲۰۲۵، یک گزارش علمی در رسانه‌های رسمی چین منتشر شد که در آن پژوهشگران مؤسسه‌ی اپتیک و مکانیک دقیق «چانگ‌چون» (Changchun Institute of Optics, Fine Mechanics and Physics) اعلام کردند با استفاده از یک کشتی هوایی بدون سرنشین که در ارتفاع ۲۰ کیلومتری شناور بوده، و بهره‌گیری از حسگر‌های تشخیص مادون‌قرمز با آلیاژ جیوه-کادمیم-تلورید (Mercury-Cadmium-Telluride Detectors) به‌همراه تلسکوپ‌هایی با قطر دهانه‌ی ۳۰۰ میلی‌متر، توانسته‌اند اثر حرارتی یک جنگنده‌ی F-۳۵ را از فاصله‌ای بیش از ۱۱۰۰ مایل (معادل ۱۷۷۰ کیلومتر) تشخیص دهند.
البته، چیزی که مشاهده شده، خود هواپیما نبوده است، بلکه امضای گرمایی چشمگیر (Heat Signature) ناشی از خروجی موتور آن بوده است.
سامانه‌ی بیدو؛ از پوشش منطقه‌ای تا پوشش جهانی
سامانه‌ی بیدو (BeiDou) که نام آن برگرفته از صورت‌فلکی «دب‌اکبر» است، یکی از پیچیده‌ترین شبکه‌های ماهواره‌ای جهان به‌شمار می‌آید. این سامانه طی سال‌های اخیر به‌طور پیوسته توسعه یافته و اکنون شامل بیش از ۴۵ ماهواره در مدار‌های مختلف زمین است؛ از جمله مدار‌های بالا (High Earth Orbit)، مدار‌های میانی (Medium Earth Orbit) و به‌زودی نیز مدار‌های پایین (Low Earth Orbit) نیز به آن افزوده خواهد شد. طبق برنامه‌ریزی‌ها، نسل جدید سامانه‌ی بیدو تا حدود سال ۲۰۳۵ تکمیل خواهد شد.
در حدود یک دهه پیش، توانایی بیدو به پوشش منطقه‌ای در آسیا-اقیانوسیه محدود بود. اما اکنون، دامنه‌ی آن گستره‌ی کل سیاره را در بر می‌گیرد. از منظر نظامی، این پوشش جهانی به معنای آن است که بیدو می‌تواند داده‌هایی را از هر نقطه‌ی زمین جمع‌آوری و پردازش کند؛ امکانی که می‌تواند جنگنده‌هایی مانند F-۳۵ را که دارای فناوری پنهان‌کار هستند، در شرایطی خاص شناسایی کند.
گرما؛ پاشنه‌ی آشیل پرنده‌ی پنهان‌کار
یکی از کلید‌های اصلی این توانایی، به حجم بالای گرمای تولیدشده توسط خروجی موتور جت‌ها بازمی‌گردد. دمای گاز‌های خروجی از محفظه‌ی احتراق موتور جنگنده، تا حدود ۳۰۰۰ درجه‌ی کلوین می‌رسد. در حالی‌که سطح خارجی بدنه‌ی هواپیمای F-۳۵ که با پوشش جاذب راداری پوشانده شده، دمایی میانگین در حدود ۲۸۱ درجه‌ی کلوین (برابر با ۷٫۸ درجه‌ی سانتی‌گراد) دارد، پژوهش انجام‌شده در چین نشان می‌دهد که ستون گاز داغ خروجی نزدیک به ۱۰۰۰ درجه‌ی کلوین حرارت دارد و این میزان، سه مرتبه قدرتمندتر از پرتو‌های بدنه‌ی هواپیما در طیف مادون‌قرمز متوسط (Mid-Wave Infrared Radiation) است.
در طراحی هواپیما‌های پنهان‌کار، کاهش اثرات حرارتی اهمیت زیادی دارد. به همین منظور، سازندگان این جنگنده‌ها تلاش می‌کنند با جای‌دادن سوخت درون بدنه، استفاده از چیدمان‌های خاص موتوری، و تنظیم مسیر خروجی گرما، تا حد امکان این امضا‌های حرارتی را کاهش دهند. اما با وجود تمام این تدابیر، پَر حرارتی همچنان نقطه‌ضعفی اساسی باقی می‌ماند؛ و دقیقاً همین نقطه‌ضعف، بستر اصلی برای روش شناسایی مورد استفاده در سامانه‌ی بیدو است.
رمزگشایی از سیگنال‌های انحراف‌یافته
یکی دیگر از ستون‌های طراحی پنهان‌کار در هواپیما‌های نظامی، سردرگم‌کردن رادار‌های دشمن است. این هدف با استفاده از پوشش‌های جذب‌کننده‌ی امواج رادار، زاویه‌های منحنی و زاویه‌دار بدنه، و جذب یا انحراف سیگنال‌های راداری دنبال می‌شود. این طراحی‌ها باعث می‌شود بازتاب مشخصی از امواج به رادار بازنگردد و در نتیجه، مکان و نوع پرنده برای سامانه‌ی شناسایی‌کننده نامعلوم باقی بماند.
اما آنچه پژوهشگران چینی ادعا می‌کنند، فراتر از این بازی گربه و موش است. طبق گزارشی که توسط منابع خبری آسیایی منتشر شده، ترکیب سیگنال‌های ماهواره‌ای بیدو با بازمانده‌ی امواج راداری منحرف‌شده، می‌تواند الگو‌های انکساری (Refracted Patterns) خاصی ایجاد کند. این الگوها، بازتاب‌هایی منحصر‌به‌فرد دارند که پژوهشگران می‌توانند از آنها نوع هواپیما و موقعیت آن را تخمین بزنند. چنین رویکردی، در واقع نقطه‌ی قوت فناوری پنهان‌کاری را به نقطه‌ی آسیب‌پذیر بالقوه آن تبدیل می‌کند.
حتی جنگنده‌ی معروف F-۱۱۷ Nighthawk که به‌عنوان نماد پنهان‌کاری شناخته می‌شود، می‌تواند با این روش‌ها از پرده‌ی ناپیدایی بیرون کشیده شود.
کشف اتفاقی یا افق تازه در سامانه‌های شناسایی؟
در گزارشی دیگر که در سپتامبر ۲۰۲۴ منتشر شد، دانشمندان چینی اعلام کردند که در حین یک آزمایش، یک پهپاد «فانتوم ۴ پرو» (Phantom ۴ Pro) ساخت شرکت DJI که در گوانگ‌دونگ به پرواز درآمده بود، به‌طور تصادفی در معرض تشعشعات الکترومغناطیسی حاصل از عبور یک ماهواره‌ی استارلینک (Starlink) از بالای فیلیپین قرار گرفته و موقعیت آن به‌وضوح قابل شناسایی شده است، بدون آن‌که هیچ راداری فعال باشد.
این ماجرا نشان می‌دهد که فناوری‌های ردیابی مدرن می‌توانند حتی بدون ارسال مستقیم سیگنال، موقعیت پرنده‌ای پنهان را آشکار کنند. همین ایده، در صورت توسعه‌یافتن، ممکن است برای جنگنده‌هایی مانند F-۳۵ نیز کارساز باشد.
نویسنده‌ای در نشریه‌ی «Communications of the ACM» حتی پرسشی جدی مطرح کرد: «آیا این می‌تواند پایان دوران پنهان‌کاری باشد؟» البته او اضافه می‌کند که پدیده‌های طبیعی جوی یا پرواز هواپیما‌های عادی هم ممکن است سیگنال‌هایی مشابه ایجاد کنند، پس برای عملیاتی‌شدن این روش در مقیاس واقعی، نیاز به پالایش و دقت بالاتری وجود دارد.
مقایسه با دیگر سامانه‌های راداری جهان
تلاش برای کاهش رویت راداری هواپیما، قدمتی به‌اندازه‌ی جنگ جهانی دوم دارد. هدف نهایی همیشه این بوده که بتوان دشمن را دید، بدون آن‌که خود دیده شد. در این میان، آنچه سامانه‌ی چینی بیدو را از رادار‌های پیچیده‌ی غربی متمایز می‌سازد، سادگی نسبی و هزینه‌ی پایین آن است.
این سامانه نه‌تنها به امواج راداری متداول متکی نیست، بلکه داده‌هایی را از شبکه‌ی ماهواره‌ای بیدو گردآوری و تحلیل می‌کند. این ویژگی، ردیابی منبع فعالیت آن را نیز دشوارتر می‌سازد. از سوی دیگر، حتی اگر دسترسی به بیدو قطع شود، این فناوری توانایی بهره‌برداری از دیگر منابع سیگنالی، مانند GPS را نیز دارد.
البته باید توجه داشت که بسیاری از جزئیات این فناوری هنوز در پرده‌ی ابهام قرار دارد. چین که هم‌زمان در حال حفاظت شدید از اسرار نظامی خود است، در اوایل ۲۰۲۵ صادرات جنگنده‌ی پنهان‌کار J-۲۰ را نیز ممنوع اعلام کرد. افزون بر این، سامانه‌ی ردیابی مذکور دارای محدودیت‌های جدی نیز هست. به‌عنوان مثال، گرچه گزارش رسانه‌ها اعلام کرده که بیدو توانسته اثر حرارتی F-۳۵ را از فاصله‌ی بیش از ۱۱۰۰ مایل ردیابی کند، اما همین گزارش تأکید کرده که این فاصله فقط در زوایای خاصی از هواپیما ممکن است. یعنی اگر هواپیما از جلو زیر نظر گرفته شود، دامنه‌ی شناسایی فقط ۳۵۰ کیلومتر (حدود ۲۱۷ مایل) بوده است؛ زیرا بخش جلویی این هواپیما گرمای کمتری ساطع می‌کند.