رباب که اخیرا در میراث فرهنگی ناملموس ثبت شده است، سازی است که در بین بلوچ‌ها رواج دارد و به نوعی ساز محبوب این مردم است. حال گفته می‌شود هر جا که بلوچ‌ها باشند، این ساز هم نواخته می‌شود. تفاوتی هم ندارد که آنجا ایران است، افغانستان، تاجیکستان یا ازبکستان!ایران اخیرا در نوزدهمین جلسه کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس در پاراگوئه موفق به ثبت پرونده «مهارت ساختن و نواختن رباب» با مشارکت کشورهای افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان شده است.
این ساز با نام پارسی «رواوه» بیش از یک هزار سال قدمت دارد. پرونده رباب در اجلاس ۱۴۰۱ نیز بررسی شده بود که در آن دوره از پیوستن به فهرست میراث جهانی ناملموس بازماند. در همین راستا تصمیم گرفتیم با بهروز وجدانی ـ پژوهشگر موسیقی ـ درباره تاریخچه این ساز و .... صحبت کنیم.در ادامه بخشی از گفت‌وگوی ایسنا را بخوانید:
لطفا در ابتدا روایتی از تاریخچه رباب داشته باشید؛ قدمت این ساز به چند سال قبل در ایران باز می‌گردد؟
ساز رباب یکی از سازهای بسیار قدیمی تمام حوزه فرهنگی ایران است که قرن‌ها در بسیاری از کشورها رواج داشته است. در این راستا می‌توانیم به اشعار مولوی و سعدی اشاره کنیم که از نام رباب در آثار خود استفاده کرده‌اند. همین امر بیانگر این است که این ساز حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ سال قدمت دارد.
رباب چگونه نواخته می‌شود؟
به نظر می‌رسد که در کتاب‌ها ذکر شده است که این ساز در گذشته‌ها برخلاف امروز که یک ساز مضرابی است، در بسیاری از کشورهای عربی با آرشه هم نواخته می‌شده است. همچنین در برخی کشورها به آن مربع هم می‌گفتند؛ چون مربع شکل بوده است، اما با گذر زمان شکل کاسه آن تغییر کرده است. آن رباب آرشه‌ای گذشته با رباب کنونی متفاوت است، ولی رباب کنونی که چندین قرن است در ایران نواخته می‌شود، چندی پیش در پاراگوئه به ثبت جهانی یونسکو رسید.
ساز رباب تحت چه شرایطی در کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد؟
در سال ۲۰۰۳ کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس تشکیل شد و ما هم در سال ۲۰۰۵ به آن ملحق شدیم. در همین راستا تاکنون ۲۴ اثر ایرانی را در فهرست آثار میراث فرهنگی ناملموس ثبت کرده‌ایم شده که حال ثبت برخی از آنها به صورت انفرادی و برخی هم مشترک با کشورهای همسایه بوده است. ساز رباب هم به صورت مشترک با ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان ثبت شده است؛ زیرا این چهار کشور پرونده را نوشته‌اند که نشان دهند این ساز در این چهار منطقه مدت‌ها است که رواج دارد.
رباب در کدام مناطق ایران رواج دارد؟
رباب چندین قرن است که در سیستان و بلوچستان ایران رواج دارد و تقریبا دو شکل دارد. آن شکلی که در بین بلوچ‌ها رواج دارد و بیشتر مطرح است، سازی است که با مضراب نواخته می‌شود و ۱۸ تا سیم دارد، همچنین تعداد زیادی سیم در زیر ساز وجود دارد که تنها حجم صداهای نواخته شده را زیاد می‌کنند و روی آنها مضراب نمی‌خورد. رباب کوچکتری هم داریم که در مناطقی از سیستان و بخشی از بلوچستان رواج دارد که آن را رباب پنج‌سیمه می‌خوانند. افرادی که تمایل دارند مسائل فنی این ساز را یاد بگیرند باید به کتاب موسیقی آقای محمدرضا درویشی یا کتاب‌های بنده در دو جلد به نام «فرهنگ موسیقی ایرانی» مراجعه کنند.
بهترین نوازنده این ساز کیست؟
آقای زنده‌یاد موسی زنگشاهی تقریبا ۵۰ تا ۶۰ سال پیش معروف‌ترین نوازنده رباب در زاهدان بودند که البته فرزندان و خانواده ایشان هم با نواختن این ساز آشنا هستند.
جنس رباب و ظاهر آن چگونه است؟
جنس این ساز از چوب زردآلو است که باتوجه به آنچه در سازهای بین قومیتی معمول است، روی این ساز تزئینات بسیار زیادی وجود دارد؛ به صورتی که صدف، استخوان و فلزات مختلف روی آن دیده می‌شود که بسیار زیبا است. البته این تزئینات سوای مسائل زیبایی‌شناسی، به لحاظ نمادها، اسطوره‌ها و اعتقادات و باورهای سازندگان و نوازندگان آن منطقه هم قابل بحث است.
رباب در قالب موسیقی ایرانی نواخته می‌شود یا موسیقی نواحی؟
ساز رباب به صورت تک‌نوازی و گروه‌نوازی نواخته می‌شود. البته رباب در گروه‌های موسیقی سنتی کنونی ایران هم بخاطره اصوات بمی که دارد، استفاده شده است؛ یعنی گروه‌های غیرفولکلوریکی که موسیقی ردیف دستگاهی را اجرا می‌کنند.