اروپا، به‌ویژه سه کشور عضو برجام یعنی آلمان، فرانسه و بریتانیا، پس از ناکامی در حفظ توافق و توقف پیشرفت‌های هسته‌ای ایران، اعلام کرده‌اند که احتمال دارد مکانیسم ماشه را فعال کنند. این در حالی است که ایالات متحده نیز با وجود خروج رسمی از برجام در سال ۲۰۱۸، همچنان فشار دیپلماتیک سنگینی برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران وارد می‌کند. حال پرسش اصلی این است: آیا مکانیسم ماشه فعال خواهد شد؟ و اگر چنین شود، تبعات آن برای ایران و نظم بین‌المللی چه خواهد بود؟
مکانیسم ماشه یا "Snapback Mechanism" در توافق برجام به عنوان ابزاری برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران در صورت نقض تعهداتش پیش‌بینی شده بود. سازوکار آن به‌گونه‌ای طراحی شده که اگر یکی از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل به این نتیجه برسد که ایران به تعهدات خود پایبند نبوده، می‌تواند این موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد و ظرف ۳۰ روز، همه تحریم‌های پیشین سازمان ملل به صورت خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری دوباره بازمی‌گردد. این ویژگی منحصر به فرد باعث شده که "مکانیسم ماشه" به عنوان تهدیدی قوی و یک‌طرفه علیه ایران عمل کند.
در شرایط فعلی، ایران پس از کاهش تعهدات هسته‌ای خود، سطح غنی‌سازی اورانیوم را تا ۶۰ درصد افزایش داده و فعالیت‌های مرتبط با سانتریفیوژهای پیشرفته را گسترش داده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز بارها از عدم شفاف‌سازی تهران در برخی مراکز اعلام نشده یا دسترسی محدود بازرسان انتقاد کرده است. همین موضوع بهانه‌ای شده برای آن دسته از کشورهایی که معتقدند برجام عملاً از کار افتاده و باید تحریم‌ها بازگردند. اما در سوی مقابل، ایران تأکید دارد که اقداماتش واکنشی به نقض گسترده توافق از سوی آمریکا و ناتوانی اروپا در اجرای تعهدات اقتصادی است. تهران بارها اعلام کرده که در صورت رفع تحریم‌ها، فوراً به تعهدات خود بازمی‌گردد.
اکنون در آستانه پایان مهلت غیررسمی تعیین‌شده از سوی طرف‌های غربی برای تصمیم‌گیری درباره آینده برجام، گزارش‌ها حاکی از آن است که در پشت‌پرده رایزنی‌های فشرده‌ای میان کشورهای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در جریان است. این در حالی است که روسیه و چین به عنوان اعضای دائم شورای امنیت و شرکای راهبردی ایران، با اجرای این سازوکار مخالف‌اند و آن را اقدامی غیرقانونی و غیرسازنده تلقی می‌کنند. اختلاف نظرهای موجود، اجرای مکانیسم ماشه را با چالش حقوقی مواجه کرده، اما واقعیت این است که این ابزار عملاً به رأی هیچ کشوری وابسته نیست و با اراده یک عضو شورای امنیت می‌تواند فعال شود.
پیامدهای احتمالی اجرای مکانیسم ماشه برای ایران بسیار جدی است. نخستین تأثیر، بازگشت همه تحریم‌های شورای امنیت از جمله تحریم تسلیحاتی، محدودیت بر صادرات نفت، تحریم‌های مالی و بانکی، محدودیت‌های هسته‌ای، تحریم اشخاص حقیقی و حقوقی و از سرگیری فشار حداکثری اقتصادی خواهد بود. هرچند بسیاری از این تحریم‌ها در عمل توسط آمریکا از سال ۲۰۱۸ تاکنون مجدداً اعمال شده‌اند، اما بازگشت آنها در قالب قطع‌نامه شورای امنیت، به این معناست که حتی کشورهایی چون روسیه و چین هم از تعامل رسمی با ایران باز داشته خواهند شد. همچنین مشروعیت بین‌المللی تحریم‌ها افزایش می‌یابد و فضا برای شکایت ایران به نهادهای حقوقی محدودتر می‌شود.
در عرصه اقتصادی، فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند به تضعیف ارزش پول ملی، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی، سخت‌تر شدن صادرات و واردات و محدودتر شدن منابع درآمدی دولت منجر شود. صنایع راهبردی همچون نفت، گاز، پتروشیمی، حمل‌ونقل، کشتیرانی و بانکداری بیش از پیش هدف قرار خواهند گرفت. از طرفی، بسیاری از شرکت‌ها و بانک‌های خارجی که به‌طور محدود با ایران همکاری داشتند، به دلیل نگرانی از تبعات بین‌المللی، روابط خود را متوقف خواهند کرد. حتی در صورت مقاومت برخی کشورها، شرکت‌های خصوصی به دلیل ترس از جریمه‌های آمریکا، همکاری با ایران را ریسک‌پذیر تلقی خواهند کرد.
در بُعد سیاسی نیز فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند تبعاتی عمیق داشته باشد. از یک سو، ممکن است فضای داخلی کشور به سمت انسداد بیشتر سیاسی و اقتصادی حرکت کند، و از سوی دیگر، احتمالاً باعث تعمیق شکاف میان ایران و اروپا خواهد شد. در حالی‌که طی ماه‌های گذشته برخی امیدها به احیای برجام و یا حداقل یک توافق موقت وجود داشت، اجرای مکانیسم ماشه می‌تواند این امیدها را به طور کامل از بین ببرد. این اقدام حتی ممکن است راه را برای برخوردهای شدیدتر امنیتی و نظامی باز کند، خصوصاً در سایه تنش‌های اخیر در منطقه خاورمیانه.
با این حال، همه‌چیز هنوز قطعی نیست. برخی تحلیلگران بر این باورند که تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه بیشتر یک ابزار چانه‌زنی است تا یک تصمیم قطعی. اروپا نیز از تبعات اقتصادی و امنیتی این اقدام آگاه است و نگران واکنش ایران به اجرای این مکانیسم است. ایران ممکن است در پاسخ، همکاری با آژانس را به‌طور کامل متوقف کند، سطح غنی‌سازی را به آستانه ۹۰ درصد برساند و حتی از معاهده NPT (پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای) خارج شود. چنین سناریویی نه‌تنها توافق هسته‌ای را به مرگ کامل می‌کشاند، بلکه موجب یک بحران جهانی خواهد شد.
در نهایت باید گفت که «آیا مکانیسم ماشه فعال می‌شود؟» پرسشی است که پاسخ آن بستگی به تحولات روزهای آینده دارد. اگرچه اراده‌ای در میان برخی قدرت‌های جهانی برای استفاده از این ابزار وجود دارد، اما پیچیدگی‌های حقوقی، مقاومت ایران، و ملاحظات ژئوپولیتیکی می‌تواند اجرای آن را به تأخیر اندازد یا در قالبی متفاوت بروز دهد. در این میان، سرنوشت مردم ایران، اقتصاد ملی و مسیر آینده سیاست خارجی کشور، در گرو تصمیماتی است که پشت درهای بسته و جلسات فشرده دیپلماتیک گرفته می‌شود؛ تصمیماتی که ممکن است برای سال‌ها سایه خود را بر منطقه و جهان بیفکنند.