پس از انقلاب، شکاف ایدئولوژیک میان ایران و کشورهای محافظه‌کار عربی، به‌ویژه عربستان سعودی افزایش یافت. ایران با شعار «حمایت از مستضعفان» و «صدور انقلاب اسلامی»، برای برخی از دولت‌های عربی تهدید تلقی شد.
جنگ ایران و عراق
جنگ ایران و عراق (1367-1359)، نقطه آغاز تنش بود؛ جنگی که در آن، تقریباً تمامی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از رژیم صدام حسین حمایت کردند. این حمایت، زخم تاریخی بزرگی در روابط ایران با همسایگان جنوبی‌اش برجای گذاشت. از آن زمان، روابط ایران با این کشورها با بدبینیو تنش همراه بوده است.
ایران با توسعه گروه‌هایی مانند حزب‌الله در لبنان، حوثی‌ها در یمن، و گروه‌های شیعه در عراق و سوریه، تلاش کرد نفوذ منطقه‌ای خود را تثبیت کند. این گسترش نفوذ، برای کشورهایی مانند عربستان سعودی، امارات و بحرین، تهدیدی مستقیم محسوب شد. در واکنش، آن‌ها به‌سمت اتحادهای امنیتی با ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و حتی اسرائیل روی آوردند تا موازنه‌ای در برابر ایران ایجاد کنند.
یکی از تنش‌های تاریخی میان ایران و امارات، اختلاف بر سر جزایر سه‌گانه (بوموسی، تنب بزرگ و کوچک) است. امارات این جزایر را بخشی از خاک خود می‌داند، در حالی که ایران، با استناد به شواهد تاریخی، حاکمیت خود را بر آن‌ها قطعی می‌داند و حاضر به مذاکره بر سر آن‌ها نیست. این اختلاف، به‌ویژه در دوره‌های تنش، به‌عنوان نمادی از تضاد عمیق در روابط تهران و ابوظبی مطرح می‌شود.
بحرین نیز به‌دلیل جمعیت شیعه‌اکثریت و حاکمیت سنی، همواره ایران را به تحریک ناآرامی‌های داخلی متهم کرده و مدعی شده که تهران در امور داخلی این کشور دخالت می‌کند. در نتیجه، بحرین به یکی از نزدیک‌ترین متحدان عربستان و ایالات متحده تبدیل شده است. حضور ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا در بحرین نیز بخشی از همین موازنه امنیتی با ایران است.
کویت موضعی محتاطانه‌تر در قبال ایران داشته، اما از افزایش نفوذ تهران در عراق و تهدیدات احتمالی در خلیج فارس ابراز نگرانی کرده است. با این حال، این کشور گاه نقش میانجی یا متعادل‌کننده را در روابط ایران با سایر کشورهای عربی ایفا کرده و در مقایسه با عربستان و بحرین، روابط کم‌تنش‌تری با تهران دارد.
در مقابل، عمان روابطی مثبت و نسبتاً پایدار با ایران حفظ کرده است. سیاست خارجی مستقل و بی‌طرف عمان، آن را به یکی از معدود میانجی‌های مورد اعتماد در منطقه تبدیل کرده است. این کشور نقش مؤثری در مذاکرات هسته‌ای ایران با غرب ایفا کرده و در بحران یمن نیز موضعی بی‌طرفانه اتخاذ کرده بود. عمان همواره تلاش کرده از گسترش تنش با ایران اجتناب کند.
قطر نیز روابط متنوع‌تری با ایران دارد. در زمان بحران دیپلماتیک ۲۰۱۷، که قطر از سوی عربستان، امارات، بحرین و مصر تحریم شد، ایران نقشی کلیدی در تأمین کالاهای اساسی این کشور ایفا کرد. همچنین میدان گازی مشترک پارس جنوبی (مشترک میان ایران و قطر) زمینه‌ساز همکاری فنی و اقتصادی بین دو کشور شده است. با این حال، قطر همزمان میزبان یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی آمریکا در منطقه (پایگاه العدید) است، که نشان از پیچیدگی توازن ژئوپلیتیکی در سیاست خارجی این کشور دارد.
ایران برای برخی کشورهای حوزه خلیج فارس، هم تهدیدی راهبردی است و هم شریکی اجتناب‌ناپذیر. تهدیدی از حیث نظامی، مذهبی و سیاسی، و در عین حال شریکی مهم از نظر جغرافیا، تجارت و امنیت منطقه‌ای. سیاست خارجی بیشتر کشورهای خلیج فارس نسبت به ایران، بر پایه‌ی دو ستون همزمان شکل گرفته است: از یک‌سو بازدارندگی از طریق اتحاد با غرب، و از سوی دیگر، حفظ کانال‌های دیپلماتیک و همکاری‌های محدود با تهران بوده است.
کشورهای عربی در یک معادله حساس امنیتی قرار دارند. از یک‌سو با ایران، همسایه‌ای تأثیرگذار هم‌مرز و در ارتباط هستند؛ و از سوی دیگر، برای تضمین امنیت خود به حمایت غرب نیاز دارند. همین موضوع باعث شده روابط این کشورها با غرب نه‌تنها اقتصادی، بلکه عمیقاً استراتژیک و دفاعی باشد. ایران، خواه به‌عنوان تهدید یا شریک بالقوه، همچنان یکی از عوامل کلیدی در تعیین جهت‌گیری‌های منطقه‌ای این کشورها باقی خواهد ماند.
کشورهای حوزه خلیج فارس به‌طور سنتی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان بودجه نظامی در جهان به‌شمار می‌روند. دلیل اصلی این روند، نگرانی‌های امنیتی ناشی از تنش با ایران، رقابت منطقه‌ای، تهدیدات تروریستی، و بی‌ثباتی کشورهای همسایه مانند یمن و عراق است. این کشورها، با جمعیت نسبتاً کم اما درآمد بالا از نفت و گاز، توانسته‌اند بودجه‌های کلانی را صرف تسلیحات پیشرفته، آموزش نظامی، و ساختارهای دفاعی کنند.
هزینه های نظامی
عربستان سعودی بیشترین هزینه نظامی را در میان کشورهای عربی دارد. این کشور یکی از بزرگ‌ترین خریداران تسلیحات آمریکایی، اروپایی و چینی است. ارتش عربستان درگیر جنگ یمن بوده و همزمان پروژه‌هایی برای توسعه صنایع دفاعی دنبال می‌کند.
امارات متحده عربی با صرف میلیاردها دلار در سال، دومین مصرف‌کننده بزرگ نظامی در منطقه است. امارات نه‌تنها ارتش مدرنی دارد بلکه در حال توسعه صنایع نظامی بومی است و در عملیات‌های خارجی مانند یمن و لیبی مشارکت داشته است.
قطر پس از بحران ۲۰۱۷، برای تقویت و دفاع هزینه زیادی نسبت به مساحت خود داشته است. خرید جنگنده‌های رافال و F-15 و همکاری‌های نظامی با ترکیه و آمریکا بخشی از این برنامه‌ها بوده است. کویت، عمان و بحرین نیز سرمایه‌گذاری‌هایی در دفاع هوایی، نیروی زمینی و همکاری با غرب انجام داده‌اند. روابط ایران با همسایگان جنوبی‌اش، ترکیبی از ترس، رقابت، فرصت و نیاز به تعامل است. هرگونه ثبات پایدار و بلندمدت در منطقه خلیج فارس، بدون بازتعریف و تنش‌زدایی اساسی در این روابط، دست‌نیافتنی خواهد بود. سفر ترامپ به سه کشورعربستان، قطر و امارات و امضای توافق نامه های تریلیون دلاری با کشورهای عربی نشان از حضور اقتصادی-امنیتی ایالات متحده در خاورمیانه است.