خاطرات هاشمی رفسنجانی
شنبه 30 تیر 1375: ساعت نُه ونیم صبح به دفترم رسیدم. [آقای غلامرضا آقازاده]، وزیر نفت آمد. درباره تأمین ارز طرحهای جدید پتروشیمی و فعالکردن قرارداد فروش گاز به ترکیه با استفاده از حضور دولت آقای [نجمالدین] اربکان، استمداد کرد. آقای [علیمحمد] بشارتی، وزیرکشور، برای توضیح علت برکناری استاندار خراسان و انتخاب آقای محسنی آمد که قانعکننده نبود. آقایان دکتر [محمدرضا] هاشمی [گلپایگانی، وزیر فرهنگ و آموزش عالی] و [سیدمحمد] میرمحمدی، [دبیر کل سازمان امور اداری و استخدامی] آمدند؛ آقای دکتر هاشمی از فشاری که بر سر مسئله اسلامیکردن دانشگاه بر مدیرانش وارد میشود، دلتنگ است. ... .
قیـام سیاُم تیر
روز ۳۰ تیر ۱۳۳۱ یک سال و ۴ ماه پس از به ثمر نشستن نهضت ملی صنعت نفت، مردم ایران با راهپیمایی در خیابانها خواستار برکناری احمد قوامالسلطنه و بازگشت دکتر محمد مصدق به پست نخستوزیری شدند. ماجرا ازآنجا آغاز شد که پس از برگزاری انتخابات دوره هفدهم و افتتاح مجلس شورای ملی و بازگشت دکتر مصدق از دادگاه لاهه و در بحبوحه مبارزات نهضت ملی شدن نفت، باوجود اظهار تمایل اکثریت نمایندگان مجلس جدید به نخستوزیری مجدد دکتر مصدق، ناگهان وی از سمت خود استعفا داد. شاه بهرغم مخالفت مجلس سنا، فرمان نخستوزیری دکتر مصدق را صادر کرد. مصدق این بار اعطای اختیارات ششماهه و درخواست مقام وزارت جنگ را پیششرط پذیرش مقام نخستوزیری قرار داد. شاه از دادن مقام وزارت جنگ به نخستوزیر امتناع کرد و دکتر مصدق استعفا داد. روز ۲۶ تیرماه ۱۳۳۱ در جلسه غیرعلنی، اکثریت مجلس به زمامداری احمد قوام ابراز تمایل کرد و شاه روز بعد فرمان نخستوزیری او را صادر نمود. روز ۲۷ تیرماه که خبر نخستوزیری قوام به همهجا رسید، وی اعلامیه شدیداللحنی با عنوان «کشتیبان را سیاستی دگر آمد» صادر کرد. رفتهرفته کارخانهها و تجارتخانهها تعطیل کردند و در خیابانهای اصلی شهر و میدان بهارستان تظاهرات به راه افتاد و مردم شعار مرگ بر قوام و زندهباد مصدق سر دادند. در پایان ۲۹ تیر مردم آمادگی زیادی پیدا کرده بودند تا روز بعد در برابر قدرت دربار و قوام به مقابله برخیزند. اعتصابات، تظاهرات خیابانی و درگیریهای مردمی با پلیس و ارتش گسترش یافت و با اعلام تعطیلی روز سیام تیر از سوی گروهها، احزاب، جمعیتهای دینی و سیاسی هوادار دکتر مصدق، درگیری به اوج رسید. در این روز نیروهای انتظامی و نظامی، مردم را به گلوله بستند و عدهای را به شهادت رساندند. شاه که موقعیت را حساس دید، دولت قوام را در غروب روز سی تیر برکنار کرد. در همان روز از ۶۴ نماینده مجلس ۶۱ نفر به زمامداری دکتر مصدق اظهار تمایل کردند و شاه نیز مجبور به صدور فرمان نخستوزیری مصدق در سی و یکم تیر شد. بدینصورت جنبش مردمی توانست با حمایت از دکتر مصدق دولت مورد درخواست خود را تعیین کند. دکتر مصدق به مناسبت تجلیل از شهدای روز سی تیر کلیه ادارات دولتی را تعطیل عمومی نمود و مجلس قیام سی تیر را «قیام ملی» و شهدای آن روز را «شهدای ملی» نامید.