اردیبهشت امسال، علیرضا عسگری؛ مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در توضیح فاجعه‌ای که بر سر نقش رستم آمده، اعلام کرد: «در محدوده نقش رستم ۳۰۲ متر فروچاله و فروشُست اتفاق افتاده که در جریان بارندگی‌های اخیر دچار آبگرفتگی شده. در سنوات قبل، طی اقداماتی که البته بنیادی و زیربنایی نبود، این فروچاله‌ها به صورت موقت پر می‌شد، اما با این حال، یک خطر جدی برای گردشگران محسوب می‌شود علاوه بر اینکه در بارش‌های اخیر هم ۹ فروچاله و فروشست جدید در محدوده نقش رستم ایجاد شده است.»
به گزارش اعتماد، عسگری در گفت‌وگو با رسانه‌ها ضمن تاکید بر ارزشمندی تاریخی نقش رستم به عنوان بخشی از شهر باستانی «پارسه» اعلام کرد که اهمیت این محوطه باستانی به سبب مستند‌سازی حدود و ثغور جغرافیای مرز‌های زمینی ایران از فرات تا رود سیحون است و یادآور شد بلایی که امروز در نقش رستم شاهدیم، محصول اتفاقات کوتاه‌مدت نیست، بلکه فرونشست سنواتی باعث چنین فاجعه‌ای شده است.
عسگری تاکید کرد که محدوده نقش رستم شامل ۲۳ اثر تاریخی و ارزشمند است و به همین سبب، مرمت یک منطقه وسیع باید در دستور کار قرار بگیرد.
به گفته مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، در دوران هخامنشیان تمام گسل‌ها و حفره‌ها برای جلوگیری از نفوذ آب با استفاده از ملات قیر مذاب پوشانده شده، اما به مرور زمان این ملات از بین رفته و آب وارد آرامگاه شده است. مشکل اصلی، سرنوشت گره خورده مرمت این محوطه باستانی به اعتبارات است.
چنانکه عسگری می‌گوید برای رفع مشکلات فرونشست در نقش رستم باید حداقل ۵۰میلیارد تومان بودجه صرف شود و ضرورت دارد که پروژه مرمت و استحکام‌بندی از خرداد امسال آغاز شود و در صورت هرگونه تأخیر در پروژه مرمت این محدوده باستانی، «در بارندگی‌های بعدی اطلاعات تاریخی و نوشته‌های حک شده بر کعبه زرتشت (بنای مستقر در محوطه نقش رستم) که در واقع، همان سند جغرافیای تاریخی و تعیین مرز‌های زمینی ایران است از بین خواهد رفت.»
چرا بقای «نقش رستم» مهم است؟
محوطه نقش رستم در ۶ کیلومتری «تخت جمشید» قرار گرفته و به واسطه وجود آرامگاه چهار پادشاه هخامنشی و همچنین بنای «کعبه زرتشت»، ارزش تاریخی دارد. این محوطه بیش از ۳۲۰۰ سال قدمت تاریخی دارد، چون در این محوطه که در دامنه کوه رحمت واقع شده، آثار و نقش برجسته‌هایی از دوره عیلامی هم به دست آمده است. دامنه کوه رحمت در محوطه نقش رستم، شامل دو دیواره به ارتفاع حدود ۶۰ متر است که یکی از دیواره‌ها، باریک‌تر و تقریبا روبه‌روی مسیر ورود به محوطه است، اما دیواره دیگر، عریض‌تر و عمود به دیواره باریک‌تر است. آرامگاه خشایارشا (پنجمین پادشاه هخامنشی، پسر داریوش اول و نوه کوروش - بنیان‌گذار سلسله پادشاهی هخامنشی) در نقش رستم، در همین دیواره باریک است و سپس به ترتیب، مقابر داریوش اول (ملقب به داریوش بزرگ و چهارمین پادشاه هخامنشی).
اردشیر اول (پسر خشایارشا و ششمین پادشاه هخامنشی) و داریوش دوم (پسر اردشیر اول و نهمین پادشاه هخامنشی) در دیواره عریض‌تر ایجاد شده در حالی که هر آرامگاه ۲۶ متر از سطح زمین فاصله دارد. نمای بیرونی هر چهار آرامگاه به شکل چلیپاست و اطراف ورودی آرامگاه‌ها با نقوش برجسته از متوفیان و اهورامزدا و نوشته‌هایی به زبان‌های باستانی مزین شده است. چند متر پایین‌تر و به موازات ضلع پایینی نمای بیرونی آرامگاه‌ها، کتیبه‌هایی بر دامنه کوه حجاری شده که مضمونی مشترک از پیروزی‌های سپاه هخامنشی و ساسانی بر دشمنان دارد. نقش رستم از آن بنا‌هایی است که عظمتی خیره‌کننده دارد و با توجه به زمان ایجاد این مجموعه (حدود ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح) اولین سؤال در ذهن هر بیننده این است که «زمانی که از نردبان و آسانسور و جرثقیل و تجهیزات مکانیزه و ابزار پیشرفته خبری نبود، چطور بنا‌ها و نقش‌هایی چنین باشکوه و با این دقت و تناسب و معماری بی‌نقص، بر سینه سنگ و صخره تراشیده و حفر شد و تا امروز هم پابرجاست؟»
فرایند تخریب نقش رستم به دو دهه قبل باز می‌گردد
اخبار درباره تخریب «نقش رستم» بی‌سابقه نیست و آثار فرونشست در نقش رستم از سال ۱۳۸۷ مشخص بوده، اما طی این ۱۶ سال، بسته به سطح انعطاف دولت‌ها، مواجهه با این آسیب غیر قابل جبران متفاوت بوده و هست. بهمن ۱۳۸۸ خبرگزاری مهر به استناد تحقیقات کارشناسان اعلام کرد: «خاک در محوطه باستانی نقش رستم نشست کرده و احتمال تخریب کعبه زرتشت وجود دارد.»
در گزارش مهر این هشدار مطرح شده بود که «عمق نشست خاک در این محوطه باستانی که پیش از این طبق بررسی‌ها و مشاهدات تعدادی از کارشناسان میراث فرهنگی، در حدود پنج سانتی‌متر گزارش شده بود، به شکل نگران‌کننده‌ای افزایش پیدا کرده و بررسی‌های جدید نشان می‌دهد این اتفاق خطرناک در این محدوده تاریخی، علاوه بر اینکه ممکن است منجر به ایجاد ترک و شکاف در صخره محل نقش رستم بشود، شرایط را برای فروریختن بنای تاریخی و پر ارزش کعبه زرتشت که تنها پنج متر با نشست به وجود آمده فاصله دارد، مهیا می‌کند. نشست خاک در نقش رستم، ناشی از تحلیل رفتن منابع آبی زیرزمینی تا عمق بسیار زیاد است و ممکن است در نهایت به رانش زمین و ایجاد گسل منجر شود که ایجاد آسیب و تخریب بنا‌ها و آثار تاریخی موجود در محوطه از اصلی‌ترین تبعات آن خواهد بود.
به نظر می‌رسد وجود تعداد فراوان چاه‌ها که توسط افراد بومی در زمین‌های اطراف برای مصارف کشاورزی کنده شده و برداشت بی‌رویه آب از آن‌ها در کنار کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، از اصلی‌ترین عوامل بروز این حادثه باشد. با توجه به اینکه کاهش منابع آبی علت اصلی این موضوع است باید هرگونه برداشت آب از چاه‌های موجود در این محوطه تا زمانی که سفره‌های آب زیرزمینی آن به شکل طبیعی برگردد، ممنوع اعلام شود.»
حدود یک ماه بعد و اسفند ۱۳۸۸، اعلام شد که قرار است یک گروه از اساتید و دانشجویان زمین‌شناسی دانشگاه شیراز با همکاری بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد، علت نشست خاک در محوطه باستانی نقش رستم و همچنین، احتمال آسیب این پدیده به آثار باستانی را مورد تحقیق قرار دهند.
طبق اعلام مدیران وقت پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، گروه تحقیقاتی دانشگاه شیراز در بررسی‌های خود در سال ۱۳۸۹ متوجه شد که حدود ۱۶ هزار حلقه چاه در منطقه اطراف تخت جمشید وجود دارد که حدود ۸ هزار حلقه چاه غیرقانونی است علاوه بر اینکه عمق چاه‌ها به دلیل کاهش ذخایر سفره‌های آب زیرزمینی هم افزایش یافته چنانکه در گذشته، عمق چاه‌ها در این منطقه ۶ متر بود، اما در سال انجام این تحقیق (۱۳۸۹) به ۲۹۰ متر رسیده بود. با این حال واکنش مدیران میراث فرهنگی در دهه ۱۳۹۰، فاصله زیادی با نگرانی‌های فعالان این عرصه داشت؛ یکی از معروف‌ترین واکنش‌ها، اظهارات شهرام رهبر؛ مدیر داخلی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید بود که مرداد ۱۳۹۵ در گفت‌وگو با رسانه متعلق به دولت مدعی شد: «نقش رستم در کوه و تخت جمشید در دامنه کوه قرار گرفته که به دلیل موقعیت جغرافیایی، هیچ کدام از این دو بنا دچار مشکل و آسیب ناشی از ترک نمی‌شوند. بنابراین ترک‌های ناشی از فرونشست زمین در حریم درجه یک این دو مجموعه وجود ندارد.»
دی ماه ۱۳۹۷ هم حمید فدایی که در آن زمان مدیریت پایگاه میراث جهانی تخت جمشید را بر عهده داشت، اعلام کرد: «بنای تاریخی کعبه زرتشت در نقش رستم با هدف رصد و ارزیابی سلامت سازه آن از سوی پایگاه جهانی تخت جمشید پایش شد و نتایج اولیه حاصل از تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که تاکنون هیچ گونه نشستی در کعبه زرتشت مشاهده نشده است.»
نیمه اردیبهشت امسال، خبرگزاری مهر با استناد به تصاویر منتشر شده در فضای مجازی، در گزارشی اعلام کرد که از کنار آرامگاه خشایارشا در محوطه باستانی نقش رستم، آبشار! سرریز شده که احتمالا آب به داخل دیواره سنگی و صخره‌ای کوه و آرامگاه هم نفوذ کرده و متعاقب سرریز شدن آبشار، سنگ‌های بزرگی از ارتفاع چند متری بالا سر آرامگاه به زمین پرتاب شده است. علیرضا عسگری؛ مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در توضیح این فاجعه به خبرگزاری‌ها گفته بود که دلیل جاری شدن «آبشار» و سقوط سنگ از پرتگاه بالای آرامگاه خشایارشا، سرریز شدن «حوضچه آرامش» از قله کوه رحمت بوده، چون این حوضچه در این سال‌ها لایروبی نشده و کارکردش را از دست داده و به همین دلیل آب ناشی از باران به صورت آبشار سرازیر شده و سنگ‌ها هم بر اثر شدت جریان آب سقوط کرده‌اند. اما بدتر از جاری شدن آبشار و سقوط سنگ، «گم شدن آب آبشار» بود؛ در جدیدترین تصاویر از محوطه نقش رستم، فقط شکاف و ترک‌خوردگی عمیقی در کف محوطه و به موازات دامنه کوه و زیر پای هر چهار آرامگاه دیده می‌شود، اما اثری از آب نیست.
عسگری گفته بود: «ما نمی‌دانیم آب سرریز شده از کوه به کجا می‌رود. احتمالا این آب به بدنه زیرین سازه‌های نقش رستم ورود پیدا کرده. باید اول آبراهه‌های هخامنشی و ساسانی و حوضچه آرامش را درست کنیم تا از خطر ریزش سنگ‌ها هم جلوگیری کرده باشیم. در این صورت آب ناشی از باران به روش دوره خودش (هخامنشی) به بیرون از محوطه نقش رستم می‌رود.»
مهر در هفته پایانی اردیبهشت امسال در گزارشی دیگر نوشت که محوطه نقش رستم دچار فرونشست شده و ترک‌های واضحی چه روی زمین و چه نزدیک به کتیبه‌ها قابل مشاهده است و روی زمین می‌توان حفره‌های بزرگی را دید و در ردگیری حفره‌های داخل زمین می‌توان متوجه شد که حفره‌ها در امتداد یک خط است. طبق گزارش این خبرگزاری، بنای کعبه زرتشت هم ترک خورده و حالا نگرانی کارشناسان میراث فرهنگی بابت «فروپاشی نقش رستم» است.
عسگری هم در گفت‌وگو با این خبرگزاری تأیید کرده بود که طبق نظر استادانی که از محوطه بازدید کرده‌اند، «محوطه نقش رستم دچار فروشُست (سستی زمین) و تأثیرپذیری از فرونشست‌های گسترده در دشت مرودشت شده و اطراف کعبه زرتشت هم رانش بر اثر سستی خاک این محدوده اتفاق افتاده است.» اینکه تا چه زمان می‌توانیم به محوطه باستانی نقش رستم افتخار کنیم معلوم نیست، چون نه تنها بلا‌هایی که بر اثر سوءمدیریت و بی‌توجهی‌ها و پنهانکاری‌های چند ساله بر سر این اثر بی‌نظیر آمده، از نظر متخصصان غیرقابل جبران است، کمبود منابع مالی برای جبران تخریب‌ها هم حالا یک دغدغه مهم است و چنانکه در تصاویر مستند و واقعی شاهدیم، نقش رستم، نه از ترک‌خوردگی در امان مانده و نه از فرونشست و حتی «در دامنه کوه» بودنش هم حافظ جانش نشد.
علی بیت‌اللهی؛ مدیر بخش زلزله و خطر‌پذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید که آنچه بر سر نقش رستم و شهر پارسه و سایر آثار ارزشمندمان آمده، محصول دست خود ماست و اگر هر چه زودتر برای جبران خساراتی که به میراث تاریخی‌مان زده‌ایم، اقدام نکنیم، دیگر از نقش رستم و تخت جمشید و میدان نقش جهان و ... اثری باقی نخواهد ماند.
اخبار اخیر درباره «نقش رستم» می‌گوید که ترک‌های عمیقی در زمین این محوطه باستانی و همچنین در دیواره کعبه زرتشت ایجاد شده است. پیش از این هم خبر‌هایی درباره فرونشست زمین اطراف تخت جمشید منتشر شده بود. تحلیل شما بر این اخبار چیست؟
من از محوطه دو اثر باستانی بسیار مهم در استان فارس که همان تخت جمشید و نقش رستم است، ۴ بار بازدید کردم. این محدوده در حاشیه پهنه فرونشستی دشت مرودشت استان فارس است و این ناحیه، بالاترین میزان فرونشست زمین را در استان فارس دارد و حتما در محدوده‌های اطراف نقش رستم و تخت جمشید، فرونشست مستمر از حدود ۲۰ سال اخیر هست. حتی شکاف طولی بزرگی هم در محدوده چادر‌های مهمان‌های خارجی مربوط به جشن‌های قبلی تخت جمشید قابل مشاهده هست که ما این شکاف طولی را، شکاف فرونشستی می‌نامیم.
علاوه بر این، شکاف طولی قابل ملاحظه‌ای در محوطه نقش رستم ایجاد شده که این شکاف هم از شاخص‌های بارز فرونشست زمین است و برخلاف برخی اخبار، این شکاف‌ها هیچ ربطی به وقوع سیل اخیر و آب‌شستگی ندارد، چراکه ما حدود ۳ سال قبل هم در بازدید از این منطقه، همین شکاف فرونشستی را دیدیم علاوه بر اینکه متأسفانه ابنیه‌های پای نقش رستم هم دچار ترک‌خوردگی شده‌اند. مشکلی که در بارندگی‌ها مضاعف می‌شود، این است که روان آب‌ها، داخل شکاف‌های فرونشستی نفوذ می‌کنند و زیرِ زمین را همانند تونل فرسایش می‌دهند که اتفاقا عنوان تخصصی این مکانیسم هم، فرسایش تونلی است. این فرسایش مثل یک تونل زیر سطحی، فضای بازی را در پی مستحدثات و از جمله بنا‌های تاریخی ارزشمند، ایجاد می‌کند و به تدریج بر اثر ریزش‌های سقف این تونل، به سطح زمین نزدیک شده و به ناگاه فروریزش در زمین اتفاق می‌افتد که نمونه‌های بارز آن را در خیابان مولوی و منطقه شهران در شهر تهران و در دشت ورامین استان تهران و دشت فامنین استان همدان به صورت فروچاله‌های بسیار خطرزا شاهد بودیم. اگر چنین پدیده‌ای در محوطه‌های تاریخی اتفاق بیفتد، آثار تاریخی آسیب دیده بر اثر این پدیده، غیرقابل نوسازی و غیرقابل بازسازی هستند و برای همیشه آن‌ها را از دست می‌دهیم. متأسفانه این دو ناحیه در دشت مرودشت از دیرباز دچار فرونشست هستند و اثرات فرونشست هم در سطح زمین این محوطه‌ها ظاهر شده و نشان می‌دهد که فرونشست در اطراف تخت جمشید و نقش رستم واقعا به شرایط بحرانی رسیده است.
برای ترک‌خوردگی محوطه زمینی اطراف نقش رستم هیچ اقدام پیشگیرانه‌ای ممکن نیست؟
چرا، اتفاقا راهکار‌های عملیاتی و مهندسی برای جلوگیری از پیشروی و گسترش این شکاف‌ها وجود دارد و ما به مسئولان و کارشناسان و مدیران میراث فرهنگی حتی کارگاه آموزشی هم ارائه و اعلام کردیم که می‌توانیم حداقل به عنوان یک طرح آزمایشی در میراث فرهنگی این کارگاه‌ها را اجرا کنیم تا خطرات فرونشست را کم کرده یا به صفر برسانیم، اما از آنجا که متأسفانه معمولا تا زمانی که حادثه رخ ندهد، متوجه اهمیت موضوع نمی‌شویم، به پیشنهاد ما توجه زیادی نشد.
راهکار پیشنهادی شما چه بود؟
در این راهکارِ مبتنی بر روش‌های مهندسی که در تعدادی از کشور‌ها هم انجام شده، تلاش بر این است که از تشکیل حفره‌ها و تونل‌های زیرسطحی جلوگیری شود تا فروریزش و تخریب گسترده اتفاق نیفتد. این راهکار، هم عملیاتی و هم قابل انجام است و هم در کشور خودمان دانش و تخصص اجرای این راهکار وجود دارد، اما متأسفانه آنچه مشاهده نمی‌شود، اهمیت و توجه به اقدامات پیشگیرانه است.
اما به دنبال افزایش تخریب‌ها در محوطه نقش رستم، اخیرا اعلام شد که یک گروه پژوهشی مشغول بررسی وضعیت منطقه شده‌اند.
دشت مرودشت، مثال بارز از فرونشست زمین است. در بازدید از منطقه نقش رستم می‌توان شاهد بود که در فاصله نزدیکی از این آثار ارزشمند، مزارع و چاه‌های آب متعددی وجود دارد و مشغول بهره‌برداری از آب زیرزمینی هستند. یک زمانی در مرودشت، آب‌های زیرزمینی در عمق حدود ۳۰ یا ۴۰ متری زمین بود و امروز متأسفانه گاهی تا ۱۲۰ متری زمین هم به آب نمی‌رسند. هر چه سطح آب‌های زیرزمینی پایین‌تر برود، خاک بیشتر خودش را جمع می‌کند و فرونشست بر اثر همین اتفاق رخ می‌دهد و بر اثر کشیدگی خاک، ترک‌ها ظاهر می‌شود که متأسفانه دشت مرودشت از این بابت یک نقطه بحرانی است و البته تخت جمشید و نقش رستم هم تحت تأثیر وضعیت دشت مرودشت هستند.
پس ترک‌های عمیق در محوطه زمینی نقش رستم و اطراف تخت جمشید، بارزترین مصداق از تأثیرات بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی است؟
نقش رستم و تخت جمشید، بارزترین مصداق است، اما مصداق دیگر، آثار تاریخی اصفهان و به خصوص، میدان نقش جهان است.
اما اعلام شده که غیر از ترک‌خوردگی دیوار مسجدی در شمال شهر اصفهان، هنوز بقیه بافت و ابنیه تاریخی شهر دچار آسیب‌های فرونشست نشده است.
اتفاقا ترک‌خوردگی‌ها در میدان نقش جهان مشهود است. من در بازدید دقیقی که از میدان نقش جهان و مسجد جامع داشتم، پشت مسجد و در قسمتی که ورود بازدید‌کنندگان ممنوع است، ترک‌خوردگی در کاشیکاری‌ها و ترک‌خوردگی و اعوجاج در ستون‌ها را دیدم علاوه بر اینکه بعضی از پل‌های اصفهان هم دچار آسیب‌های ناشی از فرونشست شده‌اند، در شهر اصفهان حدود ۳۵۰ مسجد در پهنه‌های فرونشستی است که تعدادی از این مساجد، بنا‌های تاریخی محسوب می‌شوند. آثار تاریخی یزد و سمنان و کرمان هم تحت تأثیر فرونشست هستند، اما مهم این است که آثار تاریخی، سازه‌های فاقد اسکلت مهندسی هستند، چون در آن زمان‌ها، بتن و میلگرد نبوده و بنا‌ها با خشت و آجر ساخته شده که این مصالح هم گسستگی دارند و بر اثر کشش، به راحتی ترک می‌خورند. نگرانی ما همین است که وقتی فرونشست زمین تا این حد بنا‌های تاریخی را تهدید می‌کند، با وقوع یک زلزله متوسط یا کوچک، ممکن است این آثار ارزشمند تخریب شوند و به همین دلیل باید نگاه بسیار جدی‌تری به نگهداشت میراث تاریخی‌مان داشته باشیم.
دشت مرودشت و شهر اصفهان تا چه حد با خطر زلزله‌خیزی مواجهند؟
هم در شهر اصفهان و هم اطراف شهر، گسل‌های متعدد وجود دارد، اما خطر زلزله در اصفهان، با وضعیت تبریز و مشهد و تهران متفاوت است، چون گستره اصفهان از نظر لرزه‌ای کمی آرام‌تر است، اما قید آرام‌تر، فقط به این معناست که احتمال وقوع زلزله‌های خیلی بزرگ در این گستره کمتر است در حالی که برای ابنیه تاریخی اصفهان که با فرونشست تهدید شده‌اند، حتی وقوع یک زلزله با شدت متوسط هم می‌تواند مخرب و ویرانگر باشد، چون آثار تاریخی، از ملاط و مصالح خشت و گل هستند و چنین سازه‌هایی، مقاومت زیادی در برابر زلزله‌ها ندارند. وقتی یک ساختمان که مقاومت لرزه‌ای بالایی ندارد، بر اثر فرونشست دچار ترک‌خوردگی و شکاف در پی و دیوار‌ها شده، با زلزله متوسط، بیشتر تخریب می‌شود.
اقداماتی برای جلوگیری از وسعت تخریب در محوطه نقش رستم و مرمت پاسارگاد آغاز شده ولی آیا ممکن است در آینده نزدیک، تخت جمشید و پاسارگاد و نقش رستم را نداشته باشیم؟
فرونشست یک مخاطره انسان ساخت است. ما با مصرف بی‌رویه آب، با آبیاری‌های هدرده و کشت محصولات پر آب‌بر، با حفر بی‌رویه چاه‌های مجاز و غیرمجاز و استخراج آب زیر سطحی، باعث این مخاطره شدیم. نتیجه طبیعی این اقدامات، فرونشست زمین است. اگر اقدامی برای جلوگیری از افزایش این روند تخریبی و تلاش برای حفظ این آثار ارزشمند صورت بگیرد، پاسخ سؤال شما منفی است، اما اگر با همین رویه ادامه دهیم، قطعا طبیعت با کسی شوخی ندارد و پاسخش را نشان خواهد داد.