مقدس اردبیلی از علمای ما که سنتی تر از دیگران بوده است در زبده البیان که کتاب احکام قرآن است تمام اخلاق حسنه ای را که در قران بیان شده از جمله خوش اخلاقی، مدارا با مردم و اینکه پیغمبر مکلف به مشورت با مردم بوده و... را بیان می کند.
این نکته قابل توجه است زیرا پیغمبر عالم بود و مشورت با مردم چیزی به پیغمبر اضافه نمی کرد. ولی پیغمبر با مردم مشورت می کرد زیرا به گفته مقدس اردبیلی اگر پیغمبر با مردم مشورت نمی کرد متهم به استبداد می شد.
پیامبر در بسیاری از موضوعات با مردم مشورتی کرد و خلاف نظر خود عمل می کرد از جمله در جنگ احد که با مردم مشورت کرد و با وجود اینکه نظر ایشان بر ماندن در شهر بود به مشورت جوان تر ها که می گفتند در شهر مبارزه نکنیم توجه کردند. در جنگ احد مسلمانان از شهر خارج شدند و بی پناه شدند و آسیب جدی دیدند.
وقتی سپاه پیامبر به شهر برگشت مردم جوان ها را سرزنش کردند که شما نظر خود را به پیامبر تحمیل کردید، ولی پیغمبر فرمود مشورت کردیم و جمع بندی کردیم و به تکلیف عمل کردیم. مقدس اردبیلی این موضوع را مفصل بحث می کند.
خدا در قران می فرماید پیامبر اگر تو تندخو بودی حتی با به کار بردن تمام معجزات هم موفق نمی شدی. صفات حسنه و تمام قواعد بشری می شود معرف و آنچه جامعه زشت می شمارد می شود منکر.
امام و "فاضل مقداد" و بسیاری از علما عقیده دارند که امر به معروف بر همه واجب نیست بلکه بر عالمان واجب است. امام می فرماید امر به معروف و نهی از منکر مثل حج است. حج یکی از ضروریات دین مبین اسلام است بر همه واجب نیست. شرط حج استطاعت است. امر به معروف و نهی از منکر نیز شرط دارد و بر دانایان واجب است.
مساله امر به معروف و نهی از منکر کاری کارشناسی، سخت و تخصصی است. این کار باید بر عهده عالم ترین ها باشد و به شکل آموزش به جامعه ارائه شود نه اینکه به برخی از افراد و ارگان ها واگذار شود. ماموریت ذاتی برخی از ارگان ها این نیست و تخصصی ندارند. مساله سنگین است. ما در مشکلات پزشکی جزئی به دنبال پزشک فوق تخصص می گردیم ولی کار به این مهمی را به افراد غیر متخصص سپرده ایم.
در خاطرات هاشمی رفسنجانی آمده است که فلان شخص ارز می خواست تا بر ای جراحی آپاندیسیت به خارج از کشور برود. گفته بودند چرا در قم جراحی نمی کنید؟ شخص مورد نظر گفته بود پزشکان ایران را قبول ندارم. این خاطرات مربوط به زمانی است در مجلس برای یک دلار و دو دلار چانه زده می شد!
سخنرانی برخی از آقایان را می بینیم که می گویند شما بروید و چه و چه بکنید! در کاری که کار تخصصی عالمان است! کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند باید تمام مراتب و درجایت معروف و منکر را بداند. باید بداند چه چیزی در جامعه معروف و چه چیزی منکر است. باید شرایط را داشته باشد. اولین شرط علم است. چنین تکلیفی بر جاهل واجب نیست.
چرا که ضرر امر به معروف و نهی از منکر از طرف فرد جاهل به جامعه از میزانی که باید اصلاح شود بیشتر است. شاید فاصله را با شریعت بیشتر کند. طوری عمل کند که اثر عکس به جا بگذارد و موجب شکاف اجتماعی نسبت به شریعت شود.
شرط دوم این است که باید احتمال تاثیر وجود داشته باشد. وقتی می دانیم دارو فایده ای ندارد نباید آن دارو را به بیمار بدهیم. وقتی شک دارید که تاثیر ندارد وجوبی ندارد که امر به معروف و نهی از منکر کنیم.
از این رو نگارنده تاکید دارد که امر به معروف و نهی از منکر کاری تخصصی است. در موارد بسیاری ائمه تقیه کرده اند و در مواردی مثل قیام امام حسین، می بینیم که برای امر به معروف و نهی از منکر جان خود را فدا کردند.