این مراسم ریشه در آیین‌های ملی و باستانی سرزمین پاک و بزرگ ما دارد و بعد از حدود 3750 سال کماکان برگزار می‌شود و از قدیمی‌ترین زمان‌های تاریخ تاکنون پایدار مانده و حوادث روزگار نتوانسته خللی بر آن وارد کند. به این دلیل که ایرانیان از این گونه مراسم به‌خوبی مراقبت کرده و می‌کنند. آیین این شب بین تمام اقوام ایرانیان معمول است.
این یادواره تشریفاتی گوناگون دارد: بخشی از این تشریفات عمومی و مشترک میان مردم ایران و ملل دیگر آریایی است و بخشی دیگر خصوصی است.
زیباترین و قدیمی‌ترین آداب این شب آتش افروختن و جستن از آن و شادی کردن در کنار آتش است که هر بار می‌گویند: «زردی من از تو سرخی تو از من»، یعنی زردی، بیماری و ناتوانی را از من بستان و سرخی، شادابی و تندرستی را که در خود داری به من ببخش.
چنانچه آتش‌افروزی درون خانه باشد پس از سوخته شدن، خاکستری را که از آتش می‌ماند در خاک‌اندازی جمع و از خانه بیرون می‌برند، آن کس که آن را بیرون برده در هنگام بازگشت در می‌زند و از درون خانه از او می‌پرسند کیستی؟ از کجا آمدی و چه آورده‌ای؟ او پاسخ می‌دهد: «منم، از عروسی آمده و تندرستی آورد‌ه‌ام.»
در آیین‌های خاص می‌توان به کوزه شکستن، آجیل خوردن، فال گوش ایستادن، گره‌گشایی، آش بیمار، فال گرفتن و ... اشاره کرد.
آیین آجیل خوردن در شب چهارشنبه‌سوری از رسوم و آداب مخصوص است و باید آجیل شور و شیرین باشد.
آیین فال گوش ایستادن به این صورت است که کسانی که حاجتی دارند در این شب نیت می‌کنند و بر سر رهگذری به فال‌گوش می‌ایستند، نخستین عابری که گذشت به سخن او توجه می‌کنند و آن گفته را در استجابت مقصود به فال نیک یا بد می‌گیرند.
در خانه‌ای که بیماری باشد باید در شفای او کوشید که بیماری او به سال دیگر که چند روز بعد است نرسد، برای این کار آشی می‌پزند که به آش بیمار یا آش امام زین‌العابدین معروف است. قبل از تهیه آش درب منزل همسایه‌ها را می‌زنند و یا قاشق به ضرب مسین که همراه دارند می‌کوبند، صاحب‌خانه باید چیزی که بتوان در آش ریخت یا مقداری پول در آن ظرف بریزد و با آن مواد و پول لوازم آش را تدارک می‌بینند و آن آش را به بیمار و بقیه را به نیازمندان می‌دهند و معتقدند این آش هر دردی را شفا می‌دهد.
یکی از شیرین‌ترین آداب چهارشنبه‌سوری که بیشتر جنبه بازی و تفریح دارد، فال گرفتن با بولوئی (کوزه کوچک دهان‌گشاد) است، دختران جوان چیزی را که نشانه‌ای از خود آن‌ها باشد در کوزه می‌اندازند و اشعار مختلفی که بتوان با آن تفأل کرد بر قطعه کاغذی نوشته و تا کرده در آن کوزه می‌ریزند و از دختر کوچکی می‌خواهند دست در کوزه کرده و کاغذی را بیرون آورد و یکی از حاضران آن شعر را می‌خواند و سپس همان دختر یکی از اشیاء را بیرون می‌آورد؛ آن شعر فالی در حق صاحب آن نشانه است.
امروز هم کم‌وبیش بخشی از این آیین‌ها انجام می‌شود.
ناگفته نماند این جشن مانند بیشتر جشن‌های ایرانی به ستاره‌شناسی بستگی دارد و مبدأ همه حساب‌های علمی تقویمی است. در آن روز در 1734 سال پیش از میلاد (3757 سال قبل) زرتشت پیامبر باستانی وحدانیت را برای اولین بار در جهان در جامعه آن روز سر داد و پندار، گفتار و کردار نیک را که بنیاد سعادت انسان‌ها و همه ادیان بر آن استوار است به عنوان رمز بقا مطرح کرد.
ایرانیان این مردمان سخت‌کوش و نیک پندار حساب گاه‌شماری جهان را در آن زمان بنیاد نهاده و کبیسه را پدید آوردند (ماه اسفند هر چهار سال یک‌بار 30 روزه است) و تاریخ‌های کهن را درست و منظم کردند.
بر اساس منابع مختلف موجود، جشن چهارشنبه‌سوری در سال 1331 برای 3683 مرتبه و امسال برای بار 3753 ام برگزار می‌شود.