چراغ سبز یونسکو به سرزمین اهورامزدا

سردار صدیقی- پژوهشگر حوزه تغییر اقلیم

چندین وجه‌تسمیه برای «هورامان» وجود دارد، اما به نظر می‌رسد هورامان از دو کلمه «هور» به‌علاوه «امان» تشکیل شده باشد که به معنی سرزمینی امن برای اهورامزدا است. هورامان به دلیل موقعیت نفوذناپذیری که کوه‌ها و دره‌هایش برای آن ایجاد کرده‌اند، یکی از بکرترین مناطق دیدنی در ایران و در بخش‌هایی از دو استان کرمانشاه و کردستان است. در این منطقه سقف یک خانه حیاط خانه بالایی و تراس‌های سنگی بسیار قدیمی در این خانه‌هایی که ساکنانش هزاران سال است با این معماری زیسته و سازگاری پیدا کرده‌اند را تشکیل می‌دهد.

در همان ابتدا از بخش کرمانشاهش با دروازه هورامان یعنی شهر روانسر روبرو هستید که سراب زلال و روان ۴۰ هزارساله آن ‌که خاستگاه چندین دوره تاریخی مهم بوده است به گواه گور دخمه مادی بر پهنه کوه سراب کنده شده است. قوری قلعه که در زبان محلی به آن قوره‌قلا می‌گویند، یکی از بزرگ‌ترین غارهای آبی در آسیا است که در دامنه یکی از قله‌های رشته‌کوه شاهو قرار گرفته است.

از دیگر مکان‌هایی که در فهرست جهانی شدن هورامان قرار گرفته است می‌توان به جوانرود و روستاهایی در اطراف آن اشاره کرد. جوانرود با بازارچه مرزی ۸۰ ساله‌اش هرروز پذیرای گردشگران و مسافرینی است که از جای‌جای ایران برای خرید اجناسی با قیمت مناسب‌ و دیدن طبیعت زیبا به آن دیار سفر می‌کنند. چند روستا از توابع بخش کلاشی جوانرود در فهرست این منظر تاریخی-فرهنگی قرار دارند که وقتی از جوانرود به سمت آن‌ها می‌روید، کوه‌های سر برافراشته و جنگل‌های بلوط و مازو و رودخانه تاریخی لیله را می‌بینید که با طی مسیر خود در مرز ایران و عراق خود را به آغوش رودخانه بزرگ سیروان می‌رساند. هورامان جهانی شدن خود را تا حدود زیادی مدیون این رودخانه می‌داند که شرایط زندگی عشایری و کوچ‌نشینی را برای اهالی هورا‌مان به وجود آورده است.

کیست که پاوه را با انارهای ترش و شیرینش نشناسد؟ بزرگ‌ترین شهر پلکانی ایران که برای رسیدن به سرچشمه زلال کانی بل و سد داریان در روستای هجیج که قدیمی‌ترین اسناد مربوط به سکونت بشری در ۱۲ هزار سال پیش در آنجا کشف شده است، باید از آن گذشت. از کانی بل زیبا مسیری را طی می‌کنید تا به بخش میراث ماندگار هورامان در استان کردستان می‌رسید. در میان آن زیبایی و منظره‌های دیدنی و خیال‌انگیز، مردمانی سخت‌کوش را می‌بینید که از دل تخته‌سنگ‌ها و کوه‌های سنگی، باغ‌هایی پلکانی را درست کرده‌اند تا تحسین هر بیننده‌ای را برگزیند. باغ‌هایی پلکانی که در کنار ویژگی هوارنشینی از برگ برنده‌های هورامان برای قانع کردن ارزیاب ایکوموس در ثبت جهانی این میراث ماندگار بود.

 اهالی روستاهای هورامان، لباس‌های خاص با گیوه‌هایی که به آن کلاش می‌گویند را بر تن کرده که همگی تولید خودشان است و این یادگاری برای سازگاری با طبیعت سخت و خشن هورامان از نیاکانشان به‌جای مانده است.

اگر در فصل بهار به هورامان سفر کنید، احتمالاً در جای‌جای آن نواهایی را خواهید شنید که نغمه‌خوانان که به آن‌ها سیاوچمانه بیژ می‌گویند دست در گوش نهاده و سروده‌هایی در وصف زیبایی طبیعت، زندگی روستایی، دامداری و باغداری در وصف یار و عشق را با صدای زیبا سر می‌دهند.

همچنین یخچال‌های طبیعی که در رشته‌کوه شاهو ازجمله در گردنه ته‌ته وجود دارد، یکی از یخچال‌های طبیعی در ایران است. هرچند این یخچال‌های‌ طبیعی با کاهش بارش در چند سال اخیر دیگر ماندگاری سابق را تا شهریور ندارند، اما می‌توانستند در کنار غار قوری قلعه و کاوات دلیلی بر ثبت منظر طبیعی هورامان باشند که در عنوان ثبت شده جهانی آنجا مانده است.

هورامان زیباست. از دره‌های سرسبز و تاریخی دولی دره ثلاث باباجانی گرفته تا جنگل‌های بوزین، مرخیل باینگان، بانه‌وره، باغ‌های انار نوسود نودشه و جنگل‌های بلوط با رودخانه‌های زلال و پرآب در سروآباد و روستاهایش که دل هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورد.

ثبت جهانی «منظر تاریخی فرهنگی هورامان/اورامانات»، در کنار منظر فرهنگی بم و میمند می‌تواند فرصت مناسبی برای عرضه عظمت فرهنگ و تمدن ایرانی باشد و کیفیت زندگی ساکنان آن‌ها را ارتقاء بخشد. البته هورامان هم مانند دیگر نقاط ایران با خشکسالی و تغییر اقلیم مواجه‌ است. مشکلاتی که می‌تواند ساکنین این منطقه را تهدید و مجبور به مهاجرت کند. بحران‌های طبیعی که سبب کاهش آب رودخانه‌ها و چشمه‌ها شده و در ادامه آن خشکی باغات را در پی دارد. هرچند زندگی ساکنان هورامان در طول هزاران سال در دامان طبیعت به آن‌ها زیست سازگارانه در شرایط سخت و بحرانی را یاد داده است.