ستاره صبح آنلاین-ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور منتخب می‌گوید تمرکز خود را بر روابط منطقه‌ای به‌ویژه همسایگان عرب خلیج‌فارس خواهد گذاشت. وی در نخستین مصاحبه مطبوعاتی خود اعلام کرد: «تهران خواهان روابط منطقه‌ای نزدیک‌تر و اولویت بهبود روابط با همسایگان عرب خلیج‌فارس است.» ایران و عربستان سعودی پس از درگیری در سال 2016، از آوریل سال جاری مشغول مذاکره به میزبانی بغداد بوده‌اند.
در روزهای آینده با توجه به پیچیدگی‌های موجود در منطقه، ممکن است چالش‌های جدیدی برای ایران پیش بیاید. در حالت ایده آل، ایران و عربستان سعودی موفق می‌شوند روابط خود را قبل از بروز هر مسئله جدیدی برقرار کنند و ازآنجاکه رئیسی در شورای عالی امنیت ملی ایران نفوذ بیشتری نسبت به حسن روحانی رئیس‌جمهور فعلی دارد، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. برخی از عوامل می‌تواند بر روابط ایران در منطقه تأثیر منفی بگذارد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
- برای دولت جدید در ایران، مذاکره با ایالات‌متحده برای ازسرگیری برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام (JCPOA) مهم‌ترین موضوعی است که در حال انجام است. از ماه آوریل، شش دور گفتگو پیرامون توافق هسته‌ای در وین برگزارشده و توافق ممکن است انجام شود. عربستان سعودی به‌طورمعمول با تجدید گفتگوهای برجام مخالف است و برنامه هسته‌ای ایران را با نگرانی دنبال می‌کند، هرچند که از زمان روی کار آمدن دولت جو بایدن در واشنگتن، نسبت به این موضوع آرام‌تر شده است.
- ریاض حتی در زمانی که برای برقراری روابط با ایران تلاش می‌کند، با اسلام‌آباد وارد معامله نفتی می‌شود که ممکن است باهدف کاهش نفوذ تهران در آن کشور منعقدشده باشد. از این ماه، پاکستان کمک‌های نفتی به ارزش 1.5 میلیارد دلار یا بیشتر در سال از عربستان دریافت خواهد کرد. ریاض و اسلام‌آباد پس از ماه‌ها تلاش برای اصلاح روابط، به حالت عادی برگشته‌اند و سرمایه‌گذاری‌های بیشتر سعودی درراه است. به دلیل یک مسئله لجستیکی، اکنون پالایشگاهی که باید توسط سعودی‌ها در بندر گوادر پاکستان ساخته می‌شد به همراه یک مجتمع پتروشیمی در نزدیکی کراچی تأسیس می‌شود. هرچند ایران از زمان روی کار آمدن عمران خان، سیاست نزدیکی به «همسایگان اول» را اجرا کرده و روابطش با پاکستان ارتقا یافته است، حضور سعودی در این همسایگی ممکن است تحریک انگیز تلقی شود.
- با خروج واشنگتن از افغانستان، اوضاع سیال و خطرناکی در این کشور حاکم خواهد شد. درست در زمانی که خروج نیروهای آمریکایی آغاز شد، طالبان روزانه شهرها و روستاهای بیشتری را اشغال کرده و کابل در روزهای آینده می‌تواند با اتفاق‌های غیرقابل‌پیش‌بینی روبرو شود. هرگونه کشمکش بین طالبان و دولت افغانستان می‌تواند کشور را به جنگ داخلی بکشاند. درحالی‌که ایران پیوندهایی با طالبان دارد، اما دوست دارد که این گروه نقش کمتری در توزیع قدرت داشته باشد و آشکارا از دولت افغانستان حمایت می‌کند. همان‌طور که محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در مصاحبه‌ای در 2019 با کانال خبری "NDTV" هند گفت: «من فکر می‌کنم غیرممکن است که طالبان در دولت آینده افغانستان هیچ نقشی نداشته باشند؛ اما این نقش نباید غالب باشد.»
اسلام‌آباد با داشتن نقش میانجی، روند صلح در افغانستان را تسهیل کرده است، اما شرایط آن با دولت رئیس‌جمهور اشرف غنی در برخی مواقع کاملاً سؤال‌برانگیز می‌شود. در آینده هرگونه هرج‌ومرج در افغانستان می‌تواند هجوم پناه‌جویان به پاکستان را به دنبال داشته باشد و حتی ممکن است در صورت بی‌ثبات شدن کابل خطر جنگ نیابتی بین تهران و ریاض به وجود آید. هرگونه اصطکاک بین دو رقیب می‌تواند اسلام‌آباد را در موقعیت بسیار ظریف و شکننده‌ای قرار دهد، زیرا سیاست خارجی آن کشور ایجاد تعادل بین ایران و عربستان سعودی است.
اما پرسش این است که چگونه موضع ایران در قبال افغانستان با موضع عربستان با این کشور تفاوت دارد؟
لوكاس برزیبیزیفسكی، رئیس مؤسسه خاورمیانه و شمال آفریقا أبحسید گفت: «رویکرد تهران به افغانستان به دو دلیل اساساً متفاوت است؛ اول اینکه، هر دو کشور همسایه مستقیم هستند، بنابراین تلاش‌های ایران متمرکز بر ایجاد ثبات بلندمدت در افغانستان است. در مقابل عربستان سعودی، کمتر از ایران با خطرهای ناشی از بی‌ثباتی و کاهش امنیت در افغانستان مواجه است، بنابراین مقامات ریاض می‌توانند تصمیمات جسورانه‌تری بگیرند.»
برزیبیزیفسكی در مورد احتمال بی‌ثباتی در افغانستان گفت: «اکنون حدس زده می‌شود که روابط ایران و افغانستان نه‌تنها به دلیل پیشروی نظامی طالبان، بلکه به دلیل تلاش‌های ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور منتخب ایران تغییر خواهد کرد. رئیسی قرار است روابط بهتری با سنی‌ها در مناطق شرقی ایران و جامعه افغان‌های ایرانی داشته باشد.»
بااین‌وجود، اگر ایران شانس بیشتری برای نفوذ در افغانستان نسبت به عربستان داشته باشد، احتمال دارد مشکلات جدیدی آغاز شود. اگر دو کشور ایران و عربستان می‌توانستند روابط خود را از قبل تنظیم کنند، احتمالاً اختلافات می‌توانست بهتر حل شود؛ اما تهران و ریاض هنوز از هر دستاوردی فاصله دارند. بااین‌حال، پایان گفتگوهای برجام می‌تواند موجب تغییر هر پیش فرضی شود.
روبرتو نکیا دیپلمات ایتالیایی در ایران می‌گوید: «به اعتقاد من علی‌رغم حضور یک رئیس‌جمهور تندرو در ایران، روند مذاکرات می‌تواند تسهیل شود، زیرا ریاض برای خارج شدن از باتلاق یمن به تهران احتیاج دارد. بااین‌حال، در صورت احیای مجدد برجام، مسائل پیچیده‌تر شده و انتظار دستیابی به موفقیت در میان‌مدت دشوار خواهد بود...»
4 جولای 2021
تارنمای المانیتور
برگردان و کوتاه‌سازی علی‌اصغر شهدی
Asghar.shahdi@gmail.com