پس از سال‌ها سیاست خارجی ستیزه‌جویانه و ایدئولوژیک، ترکیه در چرخشی عمل‌گرایانه نشانه‌هایی از تلاش برای اصلاح روابط با رقبای منطقه‌ای خود بروز داده است. این تغییر بیش از هر جای دیگر در تلاشهای آنکارا برای احیای دوستی خود با مصر و عربستان سعودی پس از سال‌ها روابط تلخ با این کشورها، مشهود است؛ اما نشانه‌های این چرخش عمل‌گرایانه در برخی اقدامات دیگر ترکیه هم دیده می‌شود که ازجمله آن می‌توان به عقب‌نشینی این کشور از فعالیت‌های اکتشاف انرژی خود در آب‌های مورد مناقشه مدیترانه شرقی بعد از اعمال تحریم‌های محدود از سوی اتحادیه اروپا اشاره کرد. آنکارا همچنین کوشیده باوجود تشدید تنش‌ها میان اوکراین و روسیه روابط نزدیک خود با هر دو کشور را حفظ کند و در روابط خود با آمریکا و چین هم سیاستی مشابه در پیش‌گرفته است؛ اما لحن ملایم رئیس‌جمهوری ترکیه با پوشش رسانه‌های حامی دولت و بیانیه‌های رسمی سرشار از اشارات ملی‌گرایانه، تاریخی و مذهبی این کشور در سال‌های اخیر تناقض دارد.
بهبود روابط با قاهره
ترکیه پس از ۲۰۱۳ با لفاظی‌های ستیزه‌جویانه علیه رقبا و میزبانی از شخصیت‌‌های مرتبط با اخوان‌المسلمین و حماس، سیاستی تجدید‌‌نظرطلبانه در منطقه در پیش گرفت. رویکردی که به بروز اختلاف با مصر، عربستان سعودی و امارت متحده عربی منجر شد، اما درعین‌حال افزایش حمایت آنکارا از گروه‌های مخالف حکومت سوریه پس از آغاز جنگ داخلی در این کشور را به همراه داشت. سیاست‌هایی که بر عمق انزوای ترکیه در منطقه افزود و هزینه‌های اقتصادی و دیپلماتیک روزافزونی بر این کشور تحمیل کرد. درنتیجه این پیامدها، مسئولان ترکیه به‌تازگی نشانه‌هایی از تمایل برای بهبود روابط با قاهره بروز داده‌اند، روابطی که از ۲۰۱۳ و پس از برکنار شدن محمد مرسی، رئیس‌جمهور در‌گذشته مصر از قدرت به سردی گرایید. ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه روز ۶ مارس در گفت‌وگو با خبرگزاری بلومبرگ از احتمال «برگرداندن ورق» در روابط آنکارا با مصر و کشورهای حوزه خلیج‌فارس خبر داد. مولود چاوش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه هم روز ۱۵ آوریل گفت این کشور قصد دارد در ماه مه نمایندگانی به مصر بفرستد. بنابر گزارش‌ها مصر هم در ازای عادی‌سازی روابط با ترکیه از آنکارا خواسته رسانه‌های تبعیدی این کشور که در استانبول مستقر هستند را ساکت کند.
عادی‌سازی روابط با رقبا
ترکیه علاوه بر این اخیراً نشانه‌هایی هم برای ایجاد روابط دوستانه با عربستان سعودی بروز داده، کشوری که از مدت‌ها پیش‌بر سر نفوذ منطقه‌ای با آن در رقابت بوده است. بنا بر گزارش‌ها، حمایت آنکارا از قطر در بحبوحه تحریم‌های سعودی علیه این کشور -که به‌تازگی لغو شده‌اند- باعث شد ریاض کالاهای ساخت ترکیه را بایکوت کند. در همین حال به دنبال اعمال تحریم‌های محدود توسط اتحادیه اروپا، ترکیه عملیات اکتشاف انرژی خود در مدیترانه شرقی را متوقف کرد. آنکارا بعدتر بر «دستور کار مثبت» با بروکسل و ازسرگیری مذاکرات با آتن تأکید کرد و این در حالی است که تنش‌ها همچنان به قوت خود باقی هستند. اردوغان روز ۲۴ مارس گفت: «ما به شکل دادن روابط خود با همه کشورها - از آمریکا تا روسیه و از اتحادیه اروپا تا جهان عرب- در راستای منافع ترکیه و انتظارات مردم ادامه خواهیم داد. به‌عنوان کشوری که در میانه آفریقا، آسیا و اروپا قرارگرفته، این امکان را نداریم که به غرب یا شرق پشت کنیم.»
روسیه و اوکراین
اما چرخش عمل‌گرایانه ترکیه در سیاست خارجی‌اش فقط به کشورهای منطقه محدود نمی‌شود و رویکردی شمشابه در مناطق دیگر هم قابل‌مشاهده است. هم‌زمان با تشدید تنش‌ها میان روسیه و اوکراین، ترکیه کوشیده روابط خود در حوزه‌های بازرگانی، انرژی و نظامی را با هر دو کشور حفظ کند. روز ۱۳ آوریل، اردوغان ضمن تعریف و تمجید از «همکاری‌های مستحکم، تأثیرگذار و سازنده» میان ترکیه و مسکو، گفت «ابزارهای گفت‌وگو» میان این دو کشور «نتایج موفقیت‌آمیزی» به همراه خواهند شد. او در همین سخنرانی وعده داد به‌منظور «توسعه روابط ترکیه و اوکراین» و «تضمین صلح در منطقه» قدم‌ها بیشتری بردارد. محمد بارلاس، ستون‌نویس روزنامه پرتیراژ صباح که حامی دولت است روز ۱۲ آوریل رویکرد آنکارا را در این جمله خلاصه کرد: «حمایت ترکیه از اوکراین هرگز نشانه تمایل این کشور به درگیری با روسیه نیست.»
روابط با پکن و واشنگتن
از سوی دیگر در رابطه با چین هم ترکیه سعی کرده اختلاف‌نظرها بر سر بدرفتاری پکن با مسلمانان ترک‌زبان اویغور را کم‌اهمیت جلوه دهد. ترکیه میزبان یکی از بزرگ‌ترین جوامع اویغورهای دور از وطن است اما باوجود اعتراض‌های گرو‌های ملی‌گرا و حقوق بشری، در سال‌های اخیر روابط تجاری و دیپلماتیک خود با پکن را عمیق‌تر کرده است. مقامات عالی‌رتبه ترکیه از همکاری‌های رسانه‌ای میان آنکارا و پکن استقبال کرده‌اند. علاوه بر آن این کشور در برنامه واکسیناسیون سراسری خود علیه کرونا، در ابتدا استفاده از واکسن کرونا‌واک ساخت چین را در اولویت قرارداد. این نشانه‌ای دیگر از تغییر در سیاست‌های خارجی ترکیه نسبت به گذشته است. در ژوئیه ۲۰۰۹، اردوغان که نخست‌وزیر بود اقدامات چین علیه مسلمانان اویغور را با «نسل‌کشی» مقایسه کرد. در مورد روابط با آمریکا هم باوجود مشکلات فراوان بین دو کشور، پس از روی کار آمدن جو بایدن مقامات ترکیه‌ای نسبت به برقراری یک همکاری متقابل انعطاف‌پذیرتر با واشنگتن ابراز امیدواری کرده‌اند.
صدای ستم‌دیدگان؟
اما این چرخش عمل‌گرایانه در سیاست‌های خارجی ترکیه با بخش عمده لفاظی‌های این کشور در سال‌های اخیر تناقض دارد. مقامات ترکیه سال‌هاست که سیاست خارجی آنکارا را صحیح و اخلاقی توصیف می‌کنند و کشورشان را رهبر جبهه جهانی اقوام به حاشیه رانده‌شده و نماینده مسلمانان سراسر جهان می‌دانند. این گفتمان اسلامی ضد سلطه در بیانیه‌های رسمی، مجموعه‌های پرطرفدار تلویزیونی، سخنرانی‌های اردوغان و همین‌طور فیلم‌های تبلیغاتی پرشوری که دفتر ارتباطات ریاست‌جمهوری این کشور منتشر می‌کند، به کار گرفته می‌شود. در متن یک ترانه محبوب انتخاباتی که در ستایش اردوغان سروده شده، آمده: «او صدای بلند ستم‌دیدگان است. او صدای آزاد جهان خاموش است … او نماینده مردم و عاشق عدالت است. او امید میلیون‌ها انسان و محرم اسرار ستم‌دیدگان است.»
استقبال از چرخش
اما به نظر می‌رسد تلاشهای اخیر ترکیه برای تغییر سیاست خارجی‌اش با این احساسات در تناقض است؛ تغییری که سزین اونی، کارشناس مسائل سیاسی از آن به‌عنوان چرخش به‌سوی «انعطاف‌پذیری افراطی» یا «ماکیاولیسم افراطی» یاد می‌کند. با همه این تفاسیر هم طرفداران و هم منتقدان دولت ترکیه از این چرخش استقبال کرده‌اند. مراد یتکین، خبرنگار پرسابقه ترک روز ۹ مارس نوشت: «درصورتی‌که منافع مشترک وجود داشته باشند، سازش هم امکان‌پذیر خواهد شد … همه تجدیدنظرها یا همه سازش‌ها بد نیستند.» او پس‌ازآن گفت ظرفیت اقتصادی و سیاسی ترکیه برای این‌که «نقش همسایه بد» را بازی کند، به انتها رسیده است. برهان‌الدین دوران، ستون‌نویس روزنامه صباح روز ۱۳ مارس نوشت: «تلاش برای عادی‌سازی روابط با مصر ادامه تعهد کنونی ترکیه برای تنظیم مجدد روابط خود با آمریکا و اتحادیه اروپاست. بهبود روابط با عربستان سعودی، امارت متحده عربی و اسرائیل هم دیگر طرح‌های روی میز هستند. این قدم‌ها باید به‌عنوان بخشی از یک ارزیابی استراتژیک جدید در پس‌زمینه‌ای از تغییرات سریع منطقه‌ای و جهانی در نظر گرفته شوند.»
آیا این رویکردی پایدار است؟
عمل‌گرایی شاید رویکردی پایدارتر به نظر برسد اما چالش‌های خودش را دارد. ترکیه در تلاش برای حفظ روابط هم‌زمان با هر دو کشور اوکراین و روسیه روی ریسمانی باریک حرکت می‌کند و این نمایانگر یکی از همین چالش‌هاست. به همین شکل، تصمیم آنکارا برای خرید سیستم‌های دفاع هوایی اس-۴۰۰ از روسیه، خطر تلاش برای برقراری رابطه موازی با روسیه و آمریکا را آشکار می‌کند. به دنبال توافق آنکارا و مسکو بر سر معامله سیستم‌های اس-۴۰۰، آمریکا چندین مقام بلندپایه دفاعی ترکیه را تحریم کرد و هم‌پیمان خود در ناتو را از برنامه تولید قطعات جنگنده پیشرفته اف-۳۵ کنار گذاشت. موانعی که باعث شده سیستم‌های اس-۴۰۰ ترکیه همچنان غیرفعال باقی بمانند. از سوی دیگر برقراری مجدد روابط دوستانه با رقبای منطقه‌ای هم کار چندان آسانی نیست. وزرای خارجه یونان، قبرس، اسرائیل و امارات متحده عربی روز ۱۶ آوریل به‌منظور هماهنگی سیاست‌های خود در قبرس دیدار کردند، رویدادی که در رسانه‌های ترک به‌عنوان «ائتلاف ضد ترکیه» موردانتقاد قرار گرفت. بااین‌وجود، ترکیه احتمالاً به حرکت بر روی ریسمان باریک ادامه خواهد داد، به این امید که در جهانی چندقطبی میان قدرت‌های رقیب و ائتلاف‌های متغیر، نقشی مهم‌تر برای خود دست‌وپا کند.