ستاره صبح - ایران در سال ۱۳۳۷ به عضویت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درآمد و در سال ۱۳۴۷ پیمان منع گسترش و تکثیر سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) را امضا کرد. پس‌ازآن از سال 1353 فرایند ساخت نیروگاه اتمی بوشهر توسط آلمانی‌ها آغاز شد اما با وقوع انقلاب متوقف شد و به دلیل جنگ تحمیلی متوقف ماند، اما باز در دهه 70 دوباره از سر گرفته شد. در دهه 80 گروهی از مخالفین خارج از کشور مدعی فعالیت پنهانی هسته‌ای توسط ایران شدند. این موضوع در زمان ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی توسط تیمی متشکل از وزیر امور خارجه (کمال خرازی) و دبیر شورای عالی امنیت ملی (حسن روحانی) در مذاکرات سعدآباد، بروکسل و پاریس پیگیری شد و دولت اصلاحات که سیاست تعامل با جهان را در دستور کار داشت، با اثبات صلح‌آمیز بودن فعالیت هسته‌ای توانست از ارجاع پرونده کشور به شورای امنیت جلوگیری کند.
قطعنامه جهانی یا کاغذپاره؟
در دو دولت محمود احمدی‌نژاد که سیاست تقابل با جهان را داشت، ورق برگشت و شش قطعنامه 1696، 1737، 1747، 1803، 1835 و 1929 توسط شورای امنیت (که روسیه و چین هم پای آن را امضا کردند) و همچنین تحریم‌هایی از سوی اتحادیه اروپا، کاخ‌سفید و کنگره آمریکا علیه ایران اعمال شد و ایران ذیل بند هفت منشور ملل متحد قرار گرفت که تهدید علیه صلح و ثبات جهانی معرفی می‌شد و کشور را زیر سایه جنگ قرار داده بود، اما احمدی‌نژاد این قطعنامه‌ها را «کاغذپاره» می‌خواند و در آذر 1387 خطاب به غربی‌ها گفت: «آن‌قدر قطعنامه بدهید تا قطعنامه‌‌دان‌تان پاره شود» (نقل از انتخاب).
رأی مردم: تعامل با دنیا
پس از پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 و انتخاب مجدد گفتمان «تعامل با غرب» (به جای تقابل) توسط مردم، تیم دیپلماسی دولت «تدبیروامید» با تلاش‌های محمدجواد ظریف حدود 23 ماه به مذاکرات فشرده و نفس‌گیر با ۶ قدرت جهانی پرداخت و سرانجام در روز ۲۳ تیر ۱۳۹۴، آمریکا، انگلیس، روسیه، چین، آلمان و فرانسه توافق کردند تا در قالب معاهده «برجام» حقوق هسته‌ای ایران را به رسمیت شناخته و تحریم‌های جهانی علیه ایران را ملغی کنند و در قالب قطعنامه 2231 شورای امنیت، 12 قطعنامه شورای حکام و شش قطعنامه شورای امنیت را لغو و بلااثر کنند و نام ایران از ذیل فصل هفت منشور ملل متحد خارج شد. ایران هم متعهد شد برای اعتمادسازی در سطح بین‌الملل اقدامات متقابلی انجام داده و سطح همکاری‌های خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گسترده‌تر کند. درنتیجه برجام به یکی از مهم‌ترین توافق‌های بین‌المللی در تاریخ ایران تبدیل شد. سپس در روز ۲۳ مهر 1394 نمایندگان مجلس اصولگرای نهم در کمتر از 30 دقیقه این توافق را به تصویب رساندند. برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) سه ماه بعد در ۲6 دی 1394 به مرحله اجرا درآمد و تا سال 1397 توانست در سایه رفع تحریم‌ها رشد اقتصادی کشور، صادرات نفت و میزان سرمایه‌گذاری خارجی را در کشور افزایش دهد. بنابراین با تبادل پول بین ایران و دنیا، درآمد مردم افزایش و سفره‌های آن‌ها که قبلاً کوچک‌شده بود، بزرگ شد.
خروج ترامپ و هزینه تحریم
هرچند روز ۱۸ اردیبهشت 1397 «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهوری وقت آمریکا ادعاهای خود درزمینه برجام را جامه عمل پوشاند و از این توافق خارج شد و تحریم‌های سنگین نفتی و بانکی علیه ایران اعمال کرد که موجب مسدود شدن برخی راه‌های تعاملی میان ایران با غرب شد. برخی رسانه‌ها ازجمله نیویورک‌تایمز مدعی شدند که پوتین، ترامپ را برای بیرون رفتن از برجام ترغیب کرده بود و همزمان به او اطمینان داده بود که در این مدت ایران نمی‌تواند به هیچ سلاح اتمی دست پیدا کند. از آن زمان تاکنون مخالفان داخلی دولت که به بعضی از آن‌ها «کاسبان تحریم» گفته می‌شود، کوشیده و می‌کوشند تا پیامدهای اقتصادی و سیاسی تحریم‌های آمریکا را به ناکارآمدی برجام ربط دهند و به دولت بتازند. اما این افراد هیچ‌وقت نگفته‌اند که فشار تحریم‌ها تا چه حد بر دوش مردم بوده و سفره ایرانیان به خاطر تحریم‌ها کوچک‌شده است، نه برجام؛ به‌گونه‌ای که چندی پیش اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور گفت تحریم‌ها از سال 1397 تاکنون حدود 100میلیارددلار به ایران خسارت زده است. همچنین عباس آخوندی، وزیر پیشین راه و شهرسازی در گفت‌وگو با ایلنا گفته دور زدن تحریم‌ها در طول 16 سال برای ایران 400 میلیارد دلار هزینه داشته است.
دستاوردهای برجام
این در حالی است که پس از امضای توافق برجام، نه‌تنها سایه جنگ و تهدید از سر کشور برداشته شد، بلکه به دلیل رفع تحریم‌ها، تولید ناخالص داخلی با رشد ۱۷ درصدی در سال 1396 به رقم ۶۹۴ هزار میلیارد تومان رسید. بر اساس اعلام گمرک ایران تراز تجارت خارجی کشور در فاصله سال‌های 90 تا 98 به میزان 16 میلیارد دلار رشد کرد. همچنین سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در ایران افزایش یافت و به افزایش نرخ اشتغال در کشور کمک کرد. ضمن آن‌که بر اساس آمارها، فروش و صادرات نفت رشد ۴۱ درصدی داشت و درآمد نفتی ایران در سال 1395 به رقم 55.7 میلیارد دلار و در سال 1396 به بیش از 65.8 میلیارد دلار رسید که باعث افزایش ارزآوری برای کشور شد و رونق اقتصادی در کشور ایجاد کرد.
چراغ سبز به مذاکره
با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری 2020 ایالات‌متحده، شر ترامپ از سر سیاست آمریکا و جهان کم شد و دولت دموکرات جو بایدن بر سرکار آمد که تقریباً اغلب اعضای تیم دیپلماسی‌اش، سابقه حضور در مذاکرات برجام را داشتند. همین موضوع باعث شد تا احتمال احیای برجام پررنگ‌تر شود؛ به‌گونه‌ای که حتی رئیس‌جمهور و وزیر خارجه آمریکا در اولین ماه فعالیت خود برای نشستن بر سر میز مذاکره با ایران چراغ سبز نشان دادند. اما نمایندگان مجلس اصولگرای یازدهم که مدعی «انقلابی» بودن هستند، با تصویب قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» در روز 12 آذر 1399، دولت را مجبور کردند که اگر تا سوم اسفند تحریم‌ها علیه ایران برداشته نشود، ایران پروتکل الحاقی ان‌پی‌تی را اجرا نکند و بازرسان آژانس را به کشور راه ندهد، وگرنه مقام‌های دولت باید به دادگاه بروند. دولت روحانی هم که طرفدار تعامل با جهان است، از فرصت سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران استفاده کرد و دوطرف توافق کردند که آژانس بر برنامه هسته‌ای ایران نظارت و راستی‌آزمایی داشته باشد اما اجرای پروتکل الحاقی و دسترسی‌های برجامی تا سه ماه متوقف شود و صرفاً تعهدات پادمانی ایران اجرا گردد. مهلتی که روز 21 می (31 اردیبهشت) به پایان می‌رسد.
رفت‌وآمد دیپلماتیک در وین
چند هفته است که نمایندگان ایران، آمریکا و کشورهای 1+4 به شهر وین، پایتخت اتریش رفت‌وآمد دارند و در قالب کمیسیون مشترک برجام و همچنین نشست‌های حاشیه‌ای آن، در راستای احیای توافق برجام مذاکره می‌کنند. اگرچه نمایندگان آمریکا در طول این مذاکرات در وین حضور داشته‌اند اما تاکنون هیچ مذاکره رودررویی میان ایران و آمریکا در وین انجام‌نشده و روند احیای برجام صرفاً از طریق مذاکرات شرکای برجام و فعالیت کارگروه‌ها ادامه داشته است. سیدعباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت خارجه و سرپرست تیم مذاکره‌کننده ایران، گفت‌وگوها را «روبه‌جلو» توصیف کرده و گفته آمریکا پذیرفته که تحریم‌های موضوعی شامل بخش‌های انرژی، صنعت خودروسازی، مالی، بانکی، بیمه و بندرها و کشتیرانی برداشته شود، اما مذاکره درباره رفع تحریم برخی افراد و نهادها همچنان ادامه دارد. چهارمین دور مذاکرات کمیسیون مشترک برجام نیز روز جمعه با توافق بر سر تشکیل سه کمیته برای بررسی لغو تحریم‌ها و تعهدات ایران و هماهنگی اقدامات طرفین به پایان رسید. نماینده روسیه از آمادگی هیئت‌ها برای حضور طولانی‌تر در وین خبر داد. جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا نیز گفت ایرانی‌ها در مذاکرات احیای برجام جدی هستند، اما آمادگی‌شان برای انجام اقدامات، مشخص نیست. سخنگوی کاخ سفید نیز با اشاره به پیشرفت‌ها، گفت‌وگوهای وین را چالش‌برانگیز و طولانی خواند. خبرگزاری بلومبرگ چند روز پیش مدعی شد که به دلیل نزدیک شدن به مهلت سه‌ماهه توافق ایران با آژانس انرژی اتمی (21 می، 31 اردیبهشت) و همچنین نزدیک شدن به‌روزهای انتخابات ریاست جمهوری در ایران، قدرت‌های جهانی در تلاش هستند تا اواخر اردیبهشت، توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ با ایران را احیا کنند.
تحلیل یک صاحب‌نظر
قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه وزارت امور خارجه و تحلیلگر روابط بین‌الملل در گفت‌وگو با ستاره صبح گفت: «به عقیده من برجام یک توافق‌نامه با مجموعه‌ای از مذاکرات سخت و پیچیده بوده که طرفین مختلف آن عموماً در حال آزمودن یکدیگر و استفاده از ابزار متفاوت برای افزایش قدرت چانه‌زنی خودشان بوده و هستند. بنابراین طبیعی است که در همین مدتی که مذاکرات در وین از سر گرفته‌شده است، ما با موضوعات و اتفاقات مختلفی مواجه شویم. باوجود حادثه اخیر در تأسیسات هسته‌ای نطنز، به نظر می‌رسد ایران و آمریکا می‌خواهند باهم جدی مذاکره کنند و از طریق انجام مذاکره به یک توافق و تفاهم برای احیای برجام برسند و حالا این رویکرد جدی‌تر از گذشته به نظر می‌رسد. اینکه طرفین مذاکرات می‌خواهند نگارش یک متن مشترک را آغاز کنند، بیانگر این است که مذاکرات پیشرفت داشته است. قبلاً مطرح‌شده بود که مذاکرات وارد مباحث فنی شده و حالا به نظر می‌رسد که مجدداً مذاکرات پیشرفت مجددی داشته است.»
اختلافات بین طرفین
این صاحب‌نظر برجسته روابط خارجی همچنین تصریح کرد: «اساساً بحث اختلافی بین طرفین به‌ویژه ایران و آمریکا برای احیای برجام، دو مسئله است؛ یکی لغو یا تحریم‌های آمریکا و دیگری بازگشت ایران به تعهدات برجامی است. آمریکا طبق مفاد برجام موظف است که تمامی تحریم‌های ضدایرانی که به برجام مربوط می‌شود را برطرف کند. این در حالی است که کاخ سفید ادعا می‌کند بخشی از این تحریم‌ها حداقل در عنوان ارتباطی با برجام نداشته و به همین دلیل امکان رفع همگی آن‌ها از جانب دولت بایدن ممکن نیست. البته ایران ادعای کاخ سفید را قبول ندارد و بر این باور است که آمریکا این تحریم‌ها را یک‌طرفه علیه ایران وضع کرده و حالا خودش می‌بایست این تحریم‌ها را لغو کند. از سوی مقابل، آمریکا اعتقاد دارد ایران باید میزان و کیفیت غنی‌سازی خودش را مطابق با همان مفاد برجام رعایت کند؛ درحالی‌که ایران چند هفته است که غنی‌سازی شصت‌درصدی را آغاز کرده است. لذا باید طرفین برای رسیدن به توافق، چه در مسئله کاهش تحریم‌ها و چه در مسئله اجرای تعهدات برجامی، از بعد شفاهی خارج‌شوند و نظرات خود را مکتوب کنند تا به نتیجه برسند.»
بازگشت گام‌به‌گام
محبعلی در پایان بابیان اینکه برداشته شدن تحریم‌ها به‌عنوان شرط اصلی ایران برای احیای برجام، بستگی به اراده بایدن برای ایستادگی در برابر جریان‌های داخلی در آمریکا و همچنین فشار اسرائیل و عربستان دارد که کار پیچیده‌ای است، گفت: «درمجموع ورود طرفین به نگارش متن مشترک برای بازگشت به برجام، تاحدود زیادی امید احیای برجام را بیشتر خواهد کرد. آن‌گونه که از گفته‌های طرف آمریکایی برمی‌آید، به نظر می‌رسد باید منتظر یک بازگشت گام‌به‌گام باشیم، یعنی آمریکایی‌ها بخشی از تحریم‌ها را کاهش دهند و ایران هم به بخشی از تعهداتش برگردد و به‌تدریج دو طرف به برجام بازگردند. اگر این‌گونه باشد، خبر خوب و اتفاق میمونی است که به نفع ایران و مردم ایران است که ایران بتواند با کاهش تحریم‌ها و فروش نفت، بخشی از مشکلات اقتصادی‌اش را پشت سر بگذارد.» (مصطفا صباغ، روزنامه‌نگار و دبیر سرویس دیپلماسی)