نیما بهاروندی: کتاب «تاملات پاسکالی» اثر «پی‌یر بوردیو» با ترجمه «محسن ناصری‌راد» به همت انتشارات «گام نو» به تازگی روانه بازار کتاب کشور شده است. کتاب حاضر در شش فصل، به همراه مقدمه‌ای از نویسنده و یادداشتی از مترجم تدوین شده است.
از بوردیو فیلسوف و جامعه‌شناس فرانسوی، آثار متعددی به زبان فارسی ترجمه شده است. این متفکر دشوار برای مخاطب ایرانی ناشناخته نیست. «معنای سیاسی هستی شناسی فلسفی مارتین هایدگر»، «سلطه مذکر»، «درباره دولت» و «انسان دانشگاهی» از جمله آثار او در بازار کتاب کشور است.
بوردیو می‌گوید اگر قرار است به فیلسوفی منسوب شود، آن فیلسوف «بلز پاسکال» است. به نوشته مترجم اثر، کتاب نگاهی به جامعه‌شناسی بوردیو در آیینه الهیات پاسکال است. انتخاب پاسکال برای فهم در حوزه جامعه‌شناختی، نتیجه موضع و دیدگاه بوردیو به این رشته علمی است. به‌نظر بوردیو، جامعه‌شناسی از ریشه‌های فلسفی خود فاصله گرفته است.
علیه توهم تفکر محض
در مقدمه کتاب، بوردیو به نقد تفکر محض و دلبستگانش می‌پردازد و نقش جامعه‌شناس را در درگیری ذهنی با مسائل ملموس جهان اجتماعی تعریف می‌کند. او واقف است که چنین کوششی اعتراض روشنفکران برج‌عاج‌نشین را به همراه خواهد داشت. انتخاب پاسکال برای نگارش یک اثر فلسفی، همسو با همین دغدغه بوردیو است.
بوردیو نقش جامعه‌شناس را در توجه ویژه به مسائل اجتماعی تعریف و بی‌اعتنایی روشنفکرانه به مسائل جهان اجتماعی را نکوهش می‌کند. «وظیفه جامعه شناس صحبت درباره چیزهای جهان اجتماعی و، تا حد ممکن، شکل موجود چیزهای جهان اجتماعی است». این دغدغه نزد پاسکال نیز مشاهده می‌شود. به‌نظر بوردیو، پاسکال «به دور از ساده‌اندیشی پوپولیستی، دغدغه عوام‌الناس و عقاید مستدل مردم داشت».
به‌نظر بوردیو، پاسکال، برخلاف شبه‌فرهیختگان که خواهان ایفای نفش فلاسفه در جوامع هستند، به جای ریشخندزدن بر اعتقادات مستدل مردم یا عوام‌الناس، می‌کوشد «دلیل اثرات» یا «دلیل وجودی» اعتقادات و یا حتی مضحک‌ترین رفتارهای انسانی را دریابد. این موضع دانشی پاسکال، چیزی شبیه به همان نقش اجتماعی‌ای است که بوردیو برای جامعه‌شناس قائل است. بوردیو نیز، بی‌اعتنایی اندیشمند نسبت به جهان اجتماعی را نکوهش می‌کند. به‌نظر او وظیفه جامعه‌شناس از کار انداختن چرخه افسون‌شده انکار جمعی است.
امکان تفکر محض
آیا می‌توان تمام پیش‌فرض‌های دانش را، چه آنان که حاصل عادتواره‌ها (هبیتوس) و چه آنان که حاصل نهادهای اجتماعی‌اند، هنگام تفکر، به تعلیق درآورد؟ بوردیو معتقد است تعلیق این پیشفرضها توهم است. فقط توهم توانایی مطلق تفکر می‌تواند منجر به این باور شود که رادیکال‌ترین شک قادر به تعلیق پیش‌فرض‌هاست.
«افرادی که دوست دارند به معجزه تفکر «محض» ایمان داشته باشند باید به خودشان بقبولانند که عشق به حقیقت یا فضیلت، شبیه هر نوع دیگری از آمادگی، لاجرم به سبب شرایط شکل‌گیری آن یا، به عبارتی، موقعیت و خط سیر اجتماعی است».
بوردیو سه دسته از پیشفرضها را معرفی می‌کند. سطحی‌ترین آن‌ها که با اشغال موقعیت در فضای اجتماعی و با خط‌سیری خاص که به آن منتهی شده است و نیز با تعلق به جنس رابطه دارند؛ دوم، پیش‌فرض‌هایی که «دوکسا» ی (باورهای خاص یک جامعه که چیزها در جهان را بدیهی جلوه می‌دهد) خاص هر یک از میدان‌های مختلف (دینی، هنری، فلسفه و…) را تشکیل می‌دهند؛ پیش‌فرض‌هایی که دوکسایی را تشکیل می‌دهند که معمولاً با «اسخوله» یا فراغت، رابطه دارد. یکی از اهداف بوردیو در کتاب، امکان رابطه آزاد و فارغ از اضطرار با جهان پیرامون یا امکان اندیشیدن به جهان در وضعیت اسخوله (فراغت و وقت آزاد) است.
به نظر بوردیو، درک و مهار اولین مولفه پیشفرضها، کار دشواری نیست. بلکه دشواری اصلی بر سر آن دسته از پیش‌فرض‌هایی است که در محدوده میدان بسته به دوکسا قرار دارند. امر ضمنی در این حالت به مشارکت در بازی، یا ایلوسیو (به معنای باوری بنیادین به منفعت بازی و ارزش سهم‌های شرکت‌کنندگان در بازی) مرتبط است.
بوردیو در این کتاب تنها به نقد عقل مدرسی (اسکولاستیک) نمی‌پردازد. دو فصل ابتدایی با عناوین «نقد عقل مدرسی» و «صور سه‌گانه سفسطه مدرسی» مرتبط با موضع پاسکالی_بوردیویی علیه عقل مدرسی و توهم تفکر محض است. «بنیان‌های تاریخی عقل»، «شناخت بدنی»، «خشونت نمادین و کشمکش‌های سیاسی» و «هستی اجتماعی، زمان و حس وجود» عناوین فصول ششگانه کتاب هستند.
«تاملات پاسکالی» در ۳۸۳ صفحه و با بهای ۴۹۰ هزار تومان در دسترس علاقمندان کتاب قرار گرفته است.
برگرفته از: ایبنا