ثبت جهانی «هنر آینهکاری در معماری ایرانی» در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در سال ۲۰۲۵، نقطه عطفی در معرفی رسمی این هنر به جهان به شمار میآید.
اهمیت این ثبت از چند جهت قابل بررسی است. نخست آنکه آینهکاری، اولین عنصر مرتبط با معماری ایرانی است که ذیل کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو بهعنوان میراث ناملموس به ثبت رسیده و برای نخستین بار عنوان رسمی «Persian Architecture» در اسناد این کنوانسیون درج شده است. این موضوع، از منظر هویتی و حقوق فرهنگی بینالملل، جایگاه ویژهای دارد و معماری ایرانی را با نامی دقیق و مستقل در سطح جهانی تثبیت میکند.
از نظر تاریخی، پیشینه آینهکاری به استفاده از شیشه و آبگینه در معماری ایران باستان بازمیگردد و شواهدی از آن در دوره ساسانی دیده میشود. با این حال، شکل تکاملیافته و هنرمندانه آینهکاری در دوران صفوی به اوج رسید؛ دورهای که معماری ایرانی به ترکیبی هماهنگ از معنا، هندسه و زیبایی دست یافت. از آن زمان تاکنون، آینهکاری همواره حضوری فعال در بناهای مذهبی، کاخها و فضاهای آیینی داشته و دچار گسست تاریخی نشده است.
یکی از دلایل اصلی انتخاب آینهکاری برای ثبت جهانی، پیوند عمیق آن با مفهوم «نور» در فرهنگ و عرفان ایرانی است. نور در سنت فکری ایران، نماد حقیقت، دانایی و امر قدسی است و آینهکاری با چندپارهکردن و بازتاب نور، این معنا را بهصورت عینی و ملموس در فضا متجلی میکند. افزون بر این، بهرهگیری از هندسه دقیق و هوشمند در طراحی نقوش و گرهها، آینهکاری را به جلوهای آشکار از دانش ریاضی و معماری ایرانی تبدیل کرده است.
از منظر یونسکو، این هنر واجد معیارهای مهمی چون تداوم تاریخی، مشارکت جوامع میراثدار، انتقال بیننسلی دانش و مهارت، و نقش مؤثر در هویت فرهنگی است. همچنین، در تدوین پرونده ثبت جهانی، به ارتباط آینهکاری با بناهای ثبتشده در فهرست میراث جهانی مانند کاخ گلستان و چهلستون توجه ویژهای شد. این پیوند، رابطهای معنادار میان میراث ملموس و ناملموس برقرار میکند و نشان میدهد که پاسداری از این هنر، به حفاظت از بناهای تاریخی نیز کمک میکند.
آینهکاری تنها محدود به گذشته نیست؛ این هنر در دوران معاصر نیز توانسته با معماری داخلی و طراحی نوین پیوند بخورد و ظرفیتهای تازهای از خود نشان دهد. گستره جغرافیایی آن نیز فراتر از ایران است و نمونههای شاخصی از آن در هند، عراق و دیگر مناطق حوزه فرهنگ ایرانی دیده میشود.
ثبت جهانی آینهکاری، نهفقط ثبت یک هنر، بلکه ثبت بخشی از هویت، اندیشه و تاریخ معماری ایران است؛ هنری که با نور و هندسه، روایتگر نگاه ایرانی به جهان بوده و همچنان زنده و پویاست.