ارزیابی شما از نشست ریاض چیست؟ اجلاس سران کشورهای اسلامی طبق سنوات گذشته به‌گونه‌ای برگزار شد که کشورهای عضو اتحادیه عرب هم در آن شرکت کردند. در حقیقت 22 کشور عضو اتحادیه عرب، عضو سران کشورهای اسلامی هم هستند. اینکه این کشورها دور هم جمع شده‌اند و اراده‌ای برای مقابله با اسرائیل از خود نشان داده‌اند کار خوب و پسندیده‌ای بود اما واقعیت این است که تصمیم جدی گرفته نشد. انتظار آن بود که این کشورها حداقل برای تحریم نفتی اسرائیل به اجماع می‌رسیدند. به نظر بنده اجلاس ریاض نا امید کننده بود. بیانیه منتشرشده در پایان اجلاس شامل اقدام عملی برای مقابله با اسرائیل نبود. اما ازاین‌جهت که رئیسی سخنرانی کرده و نقطه نظرات ایران را مطرح کرده و در حاشیه آن با رئیس‌جمهور مصر، ترکیه و بن سلمان دیدار و گفتگو کرده بد نبوده است اما آن‌طور که انتظار می‌رفت نتیجه عملی داشته باشد نداشت.
با توجه به اینکه ایران برخلاف راهکار دو دولتی راهکار رفراندوم را پیشنهاد داده، به نظر شما چشم‌انداز پیشنهاد ایران قابل تحقق است یا خیر؟ راهکار دو دولتی حتی اگر ایران هم موافق آن باشد عملی نیست. زیرا اکنون شهرک‌ها متعددی در بخش کرانه باختری رود اردن ساخته‌شده است. ازنظر سازمان ملل غزه، کرانه باختری رود اردن و قدس شرقی اشغالی محسوب می‌شوند. قطعنامه‌های سازمان ملل این موضوع را تصریح می‌کند. به عبارتی این مناطق ازنظر سازمان ملل جزو خاک فلسطین هستند. آمریکا، چین و روسیه راهکار دو دولت را قبول دارند اما روسیه معتقد است قدس شرقی را پایتخت فلسطین اعلام کنید و قدس غربی را پایتخت اسرائیل قرار دهید. اگر فرض را بگیریم همه دنیا راهکار دو دولت را بپذیرند بازهم این راهکار با موانع جدی روبه‌رو است. مشکل اصلی این است که بعد از توافق اسلو تاکنون اسرائیل در این مناطق شهرک‌سازی انجام داده است. به‌طوری‌که بین 500 تا 700 هزار اسرائیلی در شهرک‌های مناطق کرانه باختری زندگی می‌کنند. حال اگر این مناطق جزو دولت مستقل فلسطینی اعلام شوند تکلیف این 700 هزار اشغالگر چیست؟ این افراد حاضر نیستند که به‌راحتی از این مناطق خارج شوند. خروج حدود 700 هزار صهیونیست از این مناطق به معجزه شبیه است. نقشه‌ها کرانه باختری نشان می‌دهد که این منطقه مانند یک «آبکش» شده است یعنی طوری راه‌های ارتباطی بین شهرک‌های یهودی‌نشین درست کردند که خطوط ارتباطی بین مناطق مختلف کرانه باختری را قطع کرده است. این اقدامات باعث شده ارتباط پیوستگی سرزمینی در کرانه باختری وجود نداشته باشد. غزه هم از این مناطق جداشده و قدس شرقی هم در شمال است. بنابراین انجام راهکار دو دولت مستلزم این است که شهرک‌سازی متوقف شود درحالی‌که نتانیاهو دو سال پیش در برنامه‌های خود اعلام کرد که 3 هزار شهرک جدید در کرانه باختری در دست احداث دارد. دنیا و سازمان ملل به این اقدام اعتراض کرده‌اند اما اسرائیل همچنان به اقدامات خود ادامه می‌دهد. بنابراین ازنظر عملی ایجاد دولت فلسطینی به مرکزیت قدس یا رام الله عملی نیست. راه‌حل ایران نیز دارای ابهاماتی است. ایران باید مشخص کند که وقتی می‌گوید مسیحی یهودی و مسلمان باید در همه‌پرسی شرکت کنند تکلیف اسرائیلی‌ها چه می‌شود آیا آن‌ها هم می‌توانند در همه‌پرسی شرکت کنند؟ سؤال دوم فلسطینی‌ها خارج از این کشور در سایر نقاط دنیا آیا می‌توانند در همه‌پرسی شرکت کنند یا خیر؟ آیا پس از رأی‌گیری این جمعیت زیاد می‌توانند به فلسطین برگردند یا خیر؟ سؤال سوم این است که همه‌پرسی را کدام نهاد بین‌المللی یا دولت باید برگزار کند که به نتایج آن اعتماد باشد؟ و ده ها سؤال دیگر که دارای ابهام است. حتی اگر همه‌پرسی اتفاق بیفتد کشورها با کدام برنامه و به چه شیوه‌ای قرار است اداره شوند؟ بنابراین مسئله فلسطین دارای پیچیدگی‌های فراوانی است که به‌راحتی قابل حل نیست. آینده فلسطین باید به دست فلسطینی‌ها مشخص شود و با دخالت قدرت‌های زورگو اتفاقی برای این کشور نخواهد افتاد.