30 ژانویه 2023
تارنمای ایران دیلی
برگردان، گرداوری و تنظیم علی‌اصغر شهدی
Asghar.shahdi@gmail.com
رباط چشم‌نواز شرف در شمال شرقی ایران معروف به موزه آجرکاری ایران در شهرستان سرخس در استان خراسان رضوی قرار دارد. این بنای باشکوه یادگاری از دوران سلجوقیان قرن پنجم شمسی (قرن دوازدهم میلادی) است.
این بنا یکی از مهم‌ترین اقامتگاه‌های بین راهی جاده ابریشم بوده که حد فاصل راه قدیم مرو باستان به نیشابور واقع‌شده است. وجود این بنای باعظمت و زیبا در میان دشتی هموار و خالی از سکونت‌گاه‌های بشری، حس آرامش عجیب به انسان می‌دهد.
رباط شرف برای آن‌هایی که امروزه با ماشین و در راه آسفالته به دیدارش می‌شتابند چنین حسی دارد. حال تصور کنید اهالی کاروانی پیاده با اسب و شتر در حال عبور از دشت و از پس تپه‌ای در زمان‌های دور به اینجا می‌رسیده و چنین قصری را روبروی خود می‌دیده‌اند! چه حس و حالی داشته‌اند.
آندره گدار، باستان‌شناس، معمار فرانسوی، متخصص در صنایع اسلامی و ایرانی و خاورمیانه که در سال 1344 شمسی (1965 میلادی) فوت کرد در کتاب «آثار ایران» در توصیف این کاروانسرا می‌نویسد: «بنای رباط شرف در نظر کسی که به سویش می‌آید، چنین می‌نماید که در حفره‌ای شبیه به حفره‌های سطح ماه قرارگرفته است.» به نظر خیلی از گردشگران آقای گدار واقعاً توصیف درست و به جایی از این بناکرده است!
کاروانسراها در مسیرهای طولانی، محل اقامت مسافران بوده است. برای این منظور در راه‌های اصلی ازجمله جاده ابریشم و در فواصل معین ساختمان‌هایی ایجاد می‌کردند. در این کاروانسراها که شامل اتاق، انبار، آب‌انبار و غذای گرم بود، مسافران می‌توانستند استراحت کنند و پس از چند روزبه راه خود ادامه دهند.
در برخی از کاروانسراها فضا و امکانات بیشتری برای اسب و سایر دام‌ها فراهم می‌شد. رباط شرف یکی از کاروانسراهایی است که به دستور حاکم مرو در اوایل قرن دوازدهم میلادی ساخته شد.
بنای کاروانسرای سرخس دارای پلانی مستطیل شکل است که از دو بخش اصلی تشکیل‌شده است. هر بخش دارای یک حیاط چهار ایوانی است. حیاط اول دارای نقشه‌ای مستطیل شکل است که اتاق‌های نگهبانی در اطراف آن قرارگرفته است. حیاط داخلی مربع شکل و دارای حوض است. برخی بر این باورند که حیاط مستطیل شکل یا صحن بیرونی برای اسکان عموم مردم و حیاط اندرونی یا صحن داخلی برای بزرگان، رجال، سلاطین و مأموران دولتی در نظر گرفته‌شده بود.
اینکه این همه هنر اینجا صرف شده عجیب است. کاروانسرایی که در همه قسمت‌ها تزئینات آجری و هنرمندی استادکاران دیده می‌شود. گویی قرار است از میهمانان ویژه‌ای در این بنا پذیرایی شود.
یکی از دلایل اصلی شهرت کاروانسرای سرخس تزیینات معماری خیره‌کننده و ظریفی است که در آن به‌کاررفته است. این بنا در بخش‌های مختلف ازجمله محراب (طاقچه‌ای در دیوار مسجد که جهت قبله را در مکه نشان می‌دهد)، زیر گنبد، سردر و جاهای دیگر، پر از آجرکاری استادانه و گچ‌بری است. سردر بلند رباط شرف با آجرکاری‌های زیبا و چشم‌نواز تزئین شده است. به قول یکی از کارشناسان میراث فرهنگی، اینجا با کتیبه‌های آجری که تمام بنا را پوشانده است می‌تواند موزه آجرکاری ایران دانست.
این بنا درگذشته دارای 6 برج و 2 مسجد بوده است. این کاروانسرا از دوره سلجوقی تاکنون چندین بار آسیب‌دیده و بازسازی‌شده است.
با این وجود، بنای کاروانسرای سرخس گنجینه‌ای از هنر و مهارت آجرکاری دوران سلجوقیان در شمال شرقی ایران را به نمایش می‌گذارد.
وجه‌تسمیه رباط شرف چیست؟
رباط شرف به «شرف‌الدین علی قمی» معروف به «وجیه‌الملک» وزیر سلطان سنجر نسبت داده می‌شود. وی بانی ساخت این مجتمع زیبا در این شاهراه حیاتی بوده است. اما حمدالله مستوفی جغرافیدان، مورخ، شاعر و نویسنده ایرانی قرن هشتم در کتاب نزهت‌القلوب که درباره جغرافیای ایران به زبان فارسی نگاشته است به کاروانسرای آبگینه در ۴۰ کیلومتری راه قدیم سرخس اشاره‌کرده که با توجه به تزئینات رباط شرف و موقعیت جغرافیایی آن، گمان می‌رود که رباط آبگینه نام قدیمی‌تر این بنا بوده است.
امروزه اکثر گردشگران و زائرین پس از زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) در شهر مشهد، قلب معنوی ایران، بازدید از این مجموعه بی‌نظیر را در برنامه سفر خود قرار می‌دهند. این کاروانسرا در 45 کیلومتری سرخس و در مسیر جاده مشهد قرار دارد. پس از رسیدن به شهر مزدا وند، باید حدود 25 کیلومتر به سفر خود ادامه داد تا به روستایی به نام شورلوق رسید. کاروانسرای باشکوه سرخس پس از گذر از 6 کیلومتر در جاده‌ای آسفالته روبه روی گردشگران خواهد بود. بهترین زمان برای بازدید از این سایت زیبای گردشگری در فصل بهار هست.