سمیرا هوری- شاعر و پژوهشگر
samirahoori@gmail.com
تولید محتوا در قالب کتاب همیشه در میان جوامع از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است، اما انتشار کتاب برای کودکان و نوجوانان به‌مراتب مهم‌تر و حساس‌تر است. پرسش این است که این مسئله که دغدغه بزرگی در مسیر کار نویسندگان و ناشران محسوب می‌شود، تا چه اندازه در کشور ما با موفقیت همراه بوده است؟
آمارها در حوزه ادبیات کودک و نوجوان نشان می‌دهد که استقبال کودکان از کتاب‌های تألیفی بیشتر از نوجوانان است؛ به‌عبارت‌دیگر نوجوانان کشور به خرید و مطالعه کتاب‌های ترجمه شده بیشتر علاقه‌مند هستند؛ اما دلیل این موضوع چیست؟ عمده‌ترین دلیل، ضعف در تولید و انتشار آثار تألیفی مناسب برای گروه سنی نوجوان است. منظور از آثار تألیفی مناسب، کتاب‌هایی است که در عین محتوای هماهنگ با سن نوجوان، از تنوع مضمون، جذابیت و کیفیت نیز بهره‌مند باشند. اکنون سؤال این است که چگونه می‌توان آثار خوب و تأثیرگذاری برای قشر نوجوان تولید کرد و از این طریق آن‌ها را به کتاب‌های تألیفی کشور ترغیب نمود؟ برای پاسخ به این سؤال، موارد زیر قابل‌تأمل است.
۱- توجه به علاقه‌مندی‌های نوجوانان
پیش از هر چیز باید علاقه و سلیقه نوجوانان را در انتخاب کتاب در نظر داشت. کتاب‌های آزاد مثل داستان کوتاه و رمان، مثل کتاب‌های درسی نیستند که نوجوان حتی در صورت عدم علاقه به برخی مباحث و مطالب آن، مجبور به خواندن باشد. او در انتخاب کتاب و محتوای موردپسند خود آزاد است؛ بنابراین اگر آنچه مدنظر و میل او است در میان آثار تألیفی در دسترس نباشد، آن را در میان کتاب‌های ترجمه شده جستجو خواهد کرد.
۲- پرهیز از شعار دادن و نصیحت‌گویی
نوجوانان امروز در روزگاری زندگی می‌کنند که انواع رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را برای کسب اطلاعات مختلف در اختیار دارند؛ بنابراین به‌سادگی نمی‌توان هر مطلبی را به آن‌ها ارائه داد و انتظار داشت که آن را بی‌چون‌وچرا بپذیرند. نوجوان که مترصد کشف حقیقت است، با تحمیل مطالب و شعار میانه‌ای ندارد. درنتیجه کتاب‌های مخصوص این سنین باید به‌دوراز شعارزدگی و پند و اندرز باشد.
۳- آیینه‌ای برای خودشناسی
بهترین قالب برای ارائه مفاهیم مختلف به نوجوانان، داستان است. داستان به دلیل داشتن عناصری مانند شخصیت، حادثه، راوی، زاویه دید و ... بسیار قالب جذاب و سرگرم‌کننده‌ای برای خواننده نوجوان است. اگر امکانات روایی که در اختیار نویسنده است به‌خوبی مورداستفاده قرار بگیرد، به‌گونه‌ای که نوجوان در حین مطالعه به دل داستان راه پیدا کند و با شخصیت‌ها و اتفاقات همراه شود، آثار بسیار تأثیرگذاری تألیف خواهد شد؛ چراکه نوجوانان نیاز به آیینه‌ای دارند که افکار، ذهنیت، زندگی، آرزوها، انتخاب‌ها، تصمیمات و رفتارهای خود را در آن ببینند و ناخودآگاه عملکرد خویش را از این طریق محک بزنند.
۴-استفاده از تخیلات هیجان‌انگیز
سنین نوجوانی دوران کنجکاوی و کشف ناشناخته‌ها است. نوجوان دوست دارد که در مورد علوم مختلف و فضاهای ناآشنایی که اطلاعات چندانی از آن ندارد، بیشتر بداند. به‌عنوان‌مثال مطالبی که به علم ستاره‌شناسی و نجوم، شیمی و ترکیب مواد، آناتومی انسان و زیست‌شناسی مرتبط باشد، برای نوجوانان جذاب است. در کنار این موارد، تخیلات بازی‌گونه‌ای مانند جادو و ماشین زمان و یا جهان‌های دیگری مثل دنیای خواب و رؤیا، جنبه‌های هیجان‌انگیز به علوم متفاوت می‌بخشند که برای خواننده نوجوان می‌تواند جذاب و پرکشش باشد. به‌عبارت‌دیگر، داستان‌های علمی-تخیلی که در عین داشتن بنیانی از دانش، عجیب و مهیج نیز هستند و یا پیش‌بینی‌هایی درباره علم و آینده دارند، می‌توانند موردپسند بسیاری از نوجوانان واقع شوند.
۵- استفاده از طنز و شوخی
به‌طورکلی مواجهه دائم و همیشگی با واقعیت محض برای انسان کسالت‌بار و خسته‌کننده است. ذهن و روح انسان گاهی به گریز از تلخی و خشکی واقعیت و پناه به شیرینی و انعطاف طنز نیازمند است. در این میان، نوجوانان از چنین گریزی بیشتر استقبال می‌کنند. شوخی، وارونگی‌ها و تضادهای خنده‌داری که از دنیا، زندگی و روزمره قابل دریافت است، می‌تواند برای بسیاری از نوجوانان مفرح و دلخواه باشد.
۶- داستان‌های دنباله‌دار
تجربه نشان داده است که در کشورهای مختلف، داستان‌های ادامه‌دار چه در قالب کتاب و چه در قالب فیلم همیشه پرمخاطب بوده‌اند. به‌عنوان‌مثال نوجوانان دهه‌های گذشته، از فیلم «تنها در خانه» یا فیلم-کتاب «هری پاتر» استقبال خوبی کردند. البته باید گفت که یکی از نقاط قوت فیلم «تنها در خانه» وجه طنز و خنده‌دار آن بود. همچنین آمیختگی داستان «هری پاتر» با مسائل علمی-تخیلی از عوامل اقبال این اثر در میان نوجوانان بود که پیش‌تر به این وجوه برای ایجاد جذابیت در آثار مخصوص نوجوانان اشاره شد.