عمران دسترس- منتقد

ستاره صبح آنلاین-کتاب جدید «تری پینکارد» در پی آشکار کردن ایدئالیسم آلمانی و اتفاقات بعدازآن است. پرسش این است که سیستم اندیشه هگل چگونه است؟ یا سیر اندیشه «از کانت تا هگل» به چه صورت بود؟ در اینجا اندیشه کانت به‌عنوان نقطه اوج منطقی یک جنبش فکری واحد در نظر گرفته می­شود که در ابتدا توسط فیشته و سپس شلینگ توسعه می­یابد و به‌نوعی در متن جامعه ارائه می­شود. در کتاب «فلسفه آلمانی»، فلسفه پس از هگل به‌عنوان واکنشی مأیوس‌کننده به شکست ظاهری پروژه بزرگ ایدئالیستی تعبیر می‌شود. بااین‌حال از جنبه­های دیگر، پینکارد با گنجاندن شخصیت­های کمتر آشنا در دل کتاب خود و با تفسیر پروژه ایدئالیست، در برخی از زمینه­ها از نگرانی­های فلسفی کنونی می­کاهد.

 از ویژگی­های بارز این کتاب، تحریکی است که روایت به‌صورت قدرتمند ایجاب می‌کند. به‌طور مثال، پینکارد داستان خود را پیرامون یک موضوع واحد و اصلی سازمان می­دهد که آن را «پارادوکس کانتی» می­نامد. پارادوکس موردبحث این است که از قانون‌گذاری توسط خود، به مجوز از خود می­رسیم؛ یعنی آن تناقض ضمنی در ادعای کانت مبنی بر این نکته است که فرد می­تواند مقید به قوانینی باشد که «نویسنده آزاد» آن­ها نیز هست. اگرچه این تناقض بدیهی است که در حقیقت به فلسفه اخلاقی کانت مربوط می­شود، اما پینکارد نشان می­دهد که در مورد هرگونه هنجار منطقی نیز کاربرد دارد. هدف پینکارد این است که نشان دهد چگونه هر یک از اندیشمندان موردبحث خود به «پارادوکس کانتی» واکنش نشان دادند و درنهایت ادعای هگل مبنی بر اینکه این پارادوکس یک «مشکل اساسی است که همه فلاسفه پس از کانت باید حل می‌کردند»، به اوج خود می­رسد؛ یعنی ارائه یک راه­حل اساسی و اجتماعی برای مسئله خود تأییدیه.

این کتاب با مطلبی عالی در مورد «آلمان» و فلسفه آلمان آغاز می‌شود و رابطه «فلسفه آلمان» با «آلمان» را در دوره موردنظر بررسی می­کند. در ادامه مفاهیم فلسفی هر یک از چهار قسمت اصلی کتاب با یک مقدمه تاریخی- متنی کوتاه، مفید و مشابه شروع می­شود. قسمت اول خلاصه­ای درخشان از انقلاب کانتی است، نه‌فقط در معرفت‌شناسی و متافیزیک، بلکه در فلسفه اخلاق، زیبایی­شناسی و غایت­شناسی. پینکارد بدون درگیر شدن در جزئیات غیرضروری یا اختلافات علمی عجیب، با تأکید بر آن تنش­ها و مشکلاتی که در نوشته­های کانت وجود دارد، توجه فیلسوفان پیرو آن را به خود جلب می­کند و سپس می­تواند گزارشی دقیق از استدلال­ها و نتیجه‌گیری‌های کانت ارائه دهد.

 قسمت دوم کتاب به «پس از کانتی» های قبل از هگل اختصاص داده شده است؛ نه‌فقط فیشته و شلینگ، بلکه اندیشمندان اولیه شامل راینهولد نیبور، فریدریش هولدرلین، نووالیس، فریدریش شلایرماخر و فریدریش شلگل. بحث­های پینکارد در مورد این چهره­های کمتر شناخته شده قابل استقبال و روشن است؛ اما متأسفانه درباره بحث فیشته نمی­توان همین حرف را زد. هرچند پارادوکس خود-تأییدیه یکی از دغدغه­های اصلی فیشته است، ولی گزارش پینکارد در مورد آموزش علوم، دستاوردهای فیشته را به‌طورجدی مخدوش می­کند. این مورد پینکارد را به سمت این دیدگاه اشتباه سوق می­دهد که رساله­های فیشته در مورد حق و اخلاق دچار «تجدیدنظر» سودار شده­اند، نه شاخه­های منظم از استدلال­های قبلی.

 در قسمت سوم این کتاب یک راه­حل «عملی» برای رهایی از بن­بست «نظری» بخش‌های یک و دو کتاب ارائه می­شود. به این صورت که پینکارد تفسیری از سیستم اولیه فیشته ارائه می­دهد تا به‌سادگی از مرکزیت اراده و تلاش چشم­پوشی کند، سپس هیچ اشاره­ای به نقش کلیدی تخیل مولد نمی­کند و شهود فکری فیشته را «بینشی در ساختار لازم خود اشیا» توصیف می­کند. اگرچه پینكارد می­داند كه ازنظر اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق محققان، فیشته چنین تعبیری را رد می­كند، اما بااین‌وجود ادعای قبلی را گسترش می­دهد؛ یعنی پینکارد در درجه اول نگران سیستم اولیه فیشته است، اما او چند صفحه را به اندیشه­های بعدی فیشته یا بهتر بگویم به طرح کلی «مفهوم ناشناخته­ها» اختصاص می­دهد.

به‌طورکلی، پینکارد در کتاب «فلسفه آلمانی» به‌منظور تبیین ایده­های کاملاً فلسفی هگل، کاری باورنکردنی انجام می­دهد و تا حد زیادی از سد سبک مبهم و نامفهوم هگل عبور می­کند. همچنین پینكارد روایتی حیرت‌انگیز از زندگی متزلزل و مخلوط فلاسفه آن دوران ارائه می­دهد و آن را با آثار هگل درمی‌آمیزد. به همین ترتیب، نویسنده خوانندگان را با دقت، مختصر و به‌نوعی حساس به تخمیر سیاسی و اجتماعی اندیشه فیشته دعوت می­کند، در سفری که مهم‌ترین مباحث صد سال فلسفه از زمان رنسانس به بعد را نشان می­دهد. پس تری پینکارد در اندیشه قرن نوزدهم با نگاه تازه­ای از پیامدهای پس از کانتی روبرو شده است. به عبارتی، «فلسفه آلمانی» کتاب نادری است که می­تواند به‌صورت شفاف، یک معرفی جذاب و راهنمای قابل‌اعتمادی در راستای توسعه اندیشه انسان و رفع ابهام از فلسفه باشد.